როგორ შეიქმნა ქართველი ბებიის მარადიული ხატება

1959 წელს ჟურნალმა „ცისკარმა“ნოდარ დუმბაძის „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონის“ბეჭდვა დაიწყო. დაიწყო და 31 წლის ახალგაზრდა მწერალმა ყველა გააოგნა და აღაფრთოვანა. მკითხველს ხელში საუკუნის ერთ–ერთი რომანი შერჩა. აღფრთოვანებულმა გიგა ლორთქიფანიძემ „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი“მარჯანიშვილის თეატრის სცენაზე დადგა. სესილია თაყაიშვილმა მარადიული ბებიის სახე გამოაქანდაკა –ჯერ სცენაზე, შემდეგ ეკრანზეც. დაიწყო თავვბრუდამხვევი წარმატებების ხანა, დუმბაძემ ერთბაშად გაიკვალა გზა, როგორც მკითხველთა გულებისკენ, ისე სცენისკენ, ეკრანისკენ. გაიკვალა გზა სწორედ ამ რომანით და სწორედ ამ სპექტაკლით –გიგა ლორთქიფანიძის მიერ დადგმული „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონით“. გიგა ლორთქიფანიძემ მწერალი ნოდარ დუმბაძე თეატრალურ ფენომენად აქცია. ვასილ კიკნაძე შენიშნავს: „ნ. დუმბაძემ ქართულ სცენაზე მთავარი გმირივით შემოიყვანა სოფელი. აქ სოფელი განიცდება, როგორც სიცოცხლის სიხარულისა და თვით ცხოვრების სიმბოლო. მისი არსი მოქცეულია ყოვლისმომცველ სიტყვაში „წუთისოფელი“, ამ თვალშეუდგამ სამყაროს, მის ცასა და მიწას, მის ექსცედნტრიულ ადამიანებს, ხალისიანსა და მწუხარეს, ყველაფერს რაც შეადგენს ადამიანური ცხოვრების არსს, ქართულ თეატრში პირველმა გიგა ლორთქიფიანიძემ გაუღო კარი, მანვე იზრუნა, მწერალი ნოდარ დუმბაძე თეატრალურ ფენომენად ექცია, მის გარეშე უკვე ვეღარ წარმოიდგინება ქართული თეატრის ისტორია.“

ქართული თეატრი მუდამ განიცდიდა და დღესაც განიცდის უმწვავეს პრობლემას – ერთეული გამონაკლისების გარდა, რეალურად არ გვაბადია მაღალმხატვრული დრამატურგია, მუდამ მწვავე დეფიციტია ხეირიანი ქართული პიესების. ამ ხარვეზის შესავსებად არაერთხელ მიუმართავთ პროზის გაინსცენიურებისთვის, მაგრამ არც თუ წარმატებულად – თავს ვერ აღწევდნენ ილუსტრატიულობას, ფრაგმენტულობას. მართლაც რომ გამონაკლისი იყო დუმბაძის „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი“. თუმცა, როგორც ვასილ კიკნაძე აღნიშნავს, ეს არც იყო ინსცენირება, ამ სიტყვის ტრადიციული გაგებით, ნოდარ დუმბაძემ და გიგა ლორთქიფანიძემ ერთობლივად შექმნეს სცენური ვერსია, სადაც თითქმის ყველაფერი შეინარჩუნეს მოთხრობიდან და თან იმდენად ზუსტ დრამატურგიულ კონტექსტში მოაქციეს, რომ სცენაზე იკითხებოდა როგორც პირველადი დრამატურგიული მოვლენა.

„მე, ბებია, ილიკო და ილარიონის“ პრემიერა 1960 წლის 25 ნოემბერს შედგა მარჯანიშვილის თეატრში. სპექტაკლი იქცა არა მარტო შედევრად, საეტაპო სპექტაკლად, რომელმაც ახალი ეტაპი დაიწყო ამ თეატრის შემოქმედებაში, არამედ სწორედ ამ სპექტაკლმა განსაზღვრა და განაპირობა საერთოდ დუმბაძის ნაწარმოებების დადგმის სტილისტური თავისებურება. გიგა ლორთქიფანიძემ, შექმნა დუმბაძის დადგმის გარკვეული მოდელი, ესთეტიკა. „თითქმის ყველა თეატრს გაუჩნდა თავისი ბებია, თავისი ზურიკელა, ილიკო და ილარიონი. ეს მთელი ტალღაა, ახალი აქტიორული ნაკადია, რომელმაც დიდი როლი შეასრულა 60-იანი წლების ქართული თეატრის განვითარებაში. ქართულ სცენაზე ერთი სპექტაკლის გარდა (რუსთაველის თეატრისა) თითქმის არ განუცდია მარცხი, დადგმულა სუსტი, საშუალო და კარგი წარმოდგენები, მაგრამ მაყურებელი მეტ-ნაკლებად ყველას ჰყავდა. ყველგან იყო თავისებური აქტიორული ანსამბლი, ვინც კი მოუსმინა მწერლის შინაგან ხმას, ვინც კი გაიზიარა დადგმის ის ესთეტიკა, რომელიც გ. ლორთქიფანიძემ შექმნა. მხოლოდ რობერტ სტურუამ სცადა დაენგრია არსებული ტრადიცია და შეექმნა განსხვავებული თეატრალური სინამდვილე. შექმნა კიდეც, მაგრამ იგი არ იყო დუმბაძისეული და სპექტაკლს მაყურებელმა ზურგი შეაქცია“ – აღნიშნავს ვასილ კიკნაძე.

საგულისხმოა, რომ გიგა ლორთქიფანიძც მწერლის დარად სრულიად ახალგაზრდა იყო, როდესაც ეს შედევრალური სპექტაკლი აჩუქა მაყურებელს – 33 წლის იყო. სწორედ ახალგაზრდა რეჟისორის ამ სპექტაკლმა შეაჯამა ამ თეატრის განვლილი გზა და სათავე დაუდო ახალ ეტაპს. ვასილ კიკნაძის თქმით, მარჯანიშვილის თეატრის დაარსებიდან 32 წლის გასვლის შემდეგ შეიქმნა სპექტაკლი, რომელიც არა მარტო იცავდა მარჯანიშვილის ესთეტიკას, არამედ ახლებურად ავითარებდა მას. „იგი წარმოიდგინება როგორც „დაბრუნება მზესთან“. მზიური სპექტაკლი იყო „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი“… გ. ლორთქიფანიძემ და ნ. დუმბაძემ თეატრში გამოხატეს სიკეთის მარადიული ღირებულების იდეა.“ (ვასილ კიკნაძე). ახალგაზრდა რეჟისორის სპექტაკლი მიიჩნიეს კოტე მარჯანიშვილის ტრადიციების აღირძინების წარმატებულ ცდად და ჭეშმარიტად ეროვნულ სპექტაკლად. პირველმა კოტე მარჯანიშვილმა შემოიტანა ქართულ თეატრში უნივერსალური რეჟისურის მოდელი, რაც გულსხმობდა მსახიობის ხელოვნების უზენაესობის იდეის შერწყმას დიდ რეჟისრულ აზროვნებასთან, სადაც ყოველივე უნდა გამოვლენილიყო მსახიობის მეშვეობით. გიგა ლორთქიფანიძის წარმატებაც ყოველთვის როლების სწორ განაწილებაზე და შემდეგ მსახიობთა წარმატებაზე იდგა. აღიარებული ფაქტია, არავინ ქართულ თეატრში ისე არ ფლობდა როლების სწორად განაწილების ხელოვნებას, როგორც გიგა ლორთქიფანიძე. მიხეილ თუმანიშვილი აღნიშნავდა კიდეც: „გიგა ლორთქიფანიძეს წარმატებები სწორედ რომ ბევრი აქვს და ყველანი ისინი კარგ მსახიობურ ნამუშევრებთან არიან დაკავშირებული.“

„მე, ბებია, ილიკო და ილარიონში“ სწორედაც რომ ბრწყინავდა აქტიორული ანსამბლი. „ყველა როლი, ყველაზე მცირე ეპიზოდიც კი, აქტიორული ოსტატობით იყო განათებული, ერთმანეთზე უკეთესი იყო ყოველი სახე. თითქოს ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ სიმართლეში, სიკეთეში, იუმორში“. (ვასილ კიკნაძე). ამ სპექტაკლში შეიქმნა სანდრო ჟორჟოლიანის ილიკოს სახე, გრიგოლ კოსტავას – ილარიონი, ლეო ანთაძის ზურიკელა და რაც მთავარია, ამ სპექტაკლში შეიქმნა სესილია თაყაიშვილის ბებია. ვასილ კიკნაძის მტკიცებით, სესილია თაყაიშვილმა ბებიის სახის შექმნაში მიაღწია აქტიორულ მწვერვალს და იგი ისეთივე დიდი მხატვრული სახეა, როგორც უშანგის ჰამლეტი და ვერიკო ანჯაფარიძის ივდითი, ვასაძის პეპია და გ. შავგულიძის ხარიტონი. „ს. თაყაიშვილმა შექმნა ბებიას დიდი განზოგადოების ტიპიური სახე. მსახიობს არსად არ მიუღწევია ისეთ ღრმა შინაგანი გარადასახვისთვის, როგორც ბებიას როლის შესრულებაში. მისი ბებია ღრმად ეროვნული ქალის სახეა და ამასთან განზოგადოებული, ყველა ეროვნებისთვის ახლობელი და გასაგები.“ – დასძენს ვასილ კიკნაძე და ამ დასკვნის უტყუარობას ამოწმებს ის ფაქტიც რომ, როდესაც ფრანგმა რეჟისორმა ჟან დაკანტმა სესილიას ბებია ნახა, თქვა, „ეს თქვენი კი არა ჩემი ბებიაა, რომელიც ახლაც პროვინციაში ცხოვრობს“. ჩვენ, შთამომავლობას, სესილია თაყაიშვილის ოლღა ბებია ფილმიდან შეგვიყვარდა, ფილმიდან იქცა საყოველთაო ბებიად, თუმცა, თეატრალები, ვისაც ორივეგან ჰყავს ნანახი სესილია ამ როლში – სცენაზეც და ეკრანზეც, ამტკიცებენ რომ სპექტაკლში ბევრად შთამბეჭდავი იყო სესილია. სესილია თაყაიშვილმა მიაღწია აქტიორული ხელოვნების მწვერვალს. თავის დროზე, ილია ჭავჭავაძე ნატო გაბუნიაზე წერდა: ამის ზევით ხელოვნება ვერ წავაო. მოდი და წავიდეს ხელოვნება იმის ზევით, რასაც სესილია თაყაიშვილმა მიაღწია ოლღა ბებიას სახის შექმნით. არადა, როდესაც სესილია თაყაიშვილმა, როდესაც ბებია განასახიერა, სულაც არ იყო მოხუცი – სცენაზე 54 წელისამ განასახიერა ბებია, ეკრანზე – 56 წლისამ, მაგრამ ის იყო გარდასახვის დიდოსტატი და მას ყოველთვის იზიდავდა მოლხუცების განსახიერება, ამბობდა კიდეც რომ საკუთარი თავის თამაში ადვილია, მომავლის წინასწარმეტყველება კი ძნელი – მირჩევნია სიბერე განვასახიერო, რადგან ასაკში შესული ადამიანი უფრო საინტერესოაო. ანსახიერებდა კიდეც. შემონახული ფოტოები გვიამბობს, რომ სესილია ადრეული ახალგაზრდობიდან გარდასახვის დიდოსტატი იყო. სრულიად ახალგაზრდა თამაშობდა ხნიერ ქალებს, 26 წლისამ ითამაშა ცხოვრებისგან გაუბედურებული მოხუცი ქალი ამალია კარლოვნა ა. აფინოგენოვის „შიშში“, 29 წლისამ – შამილის მოხუცი დედა, 31 წლისამ – პარასკევა (შ. დადიანის „ნაპერწკლიდან“). 42 წლისამ ჯულიეტას მოხუცი ძიძა. ამ გარდასახვის სასწაულს, დიდ ტალანტთან ერთად, იგი კიდევ ერთი დიდი ტალანტით ახერხებდა – უბადლო გრიმით. რითაც ყოველთვის აცვიფრებდა ვერიკო ანჯაფარიძესაც კი. გრიმის საიდუმლოს რომ ჩასწვდომოდა, სესილია ახალგაზრდობაში „ასინეთობასაც“ არ თაკილობდა, როცა საგასტროლოდ ჩამოსული რომელიმე სახელგანთქმული მსახიობის გრიმი ააღელვებდა, მასთან საგრიმიოროში მატაჰარივით იპარებოდა და თვალს ადევნებდა ამ პროცესს. ძნელია დაგავიწყდეს სესილიას ოლღა ბებიას იუმორი – დედის რძესავით თბილი. ის იყო ვირტუოზი, ვირტუოზი რომელიც აკონტროლებდა მაყურებლის სიცილს – უნდოდა თავის გმირზე თბილად, სიყვარულით გაგაცინებდა, უნდოდა – მწარედ დაგაცინინებდა. უნდოდა შეგაყვარებდა, უნდოდა – შეგაძულებდა. როგორ ახერხებდა იგი ამ ყოველივეს? იგი ხშირად ამბობდა როლებზე, თუ სიმართლე არ ედო როლს საფუძვლად. „…მე არ შემიძლია პირობით ატმოსფერში თამაში; მახსოვს, გიგა ლორთქიფანიძეს ბებია ოლღას ოთახის დეკორაციის შეცვლა ვთხოვე. არ შემიძლია არარეალური საგნების რეალურად მიჩნევა, როცა ეს აუცილებლობას არ წარმოადგენს. მე მჭირდება რეალური, ნამდვილი ყოფა, სადაც შეიძლება ისეთი ცხოვრება, რომელიც სიყალბეს ააშკარავებს და სიმართლის კამერტონი ხდება.“ –  განაცხადა მსახიობმა ერთ-ერთ ინტერვიუში. სესილია თაყაიშვილი შეუცდომლად აგებდა იმ „მცირე სიმართლეს“, ურომლისოდაც სტანისლავსკის მიხედვით, ვერასოდეს ვერ მიაგნებს მსახიობი დიდ სიმართლეს. მაესტრო თუმანიშვილი, ამ „მცირე სიმართლეს“ იმ ერთ კოვზ მაწვნისდედას  ადარებდა, რომელიც მთლიანად ცვლის რძის ორგანულ სტრუქტურას და ადედებს მაწონს. თავის შედევრალურ წიგნში „სანამ რეპეტიცია დაიწყება“, მაესტრო თუმანიშვილი წერს: „მარჯანიშვილის თეატრის სპექტაკლში „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი“, ბებიას სესილია თაყაიშვილი თამაშობს. რეჟისორმა და მხატვარმა ძალზე პირობითი საშუალებებით ასახეს სცენაზე გურიის სოფლის სამყარო. ყველაფერი სულ ოდნავაა მინიშნებული. სესილია თაყაიშვილი უარს ამბობს თამაშზეიქამდე, სანამ მას არ დაუდგამენ ნამდვილ ბუხარს, არ მისცემენ ქვასანაყს და ხმელ სუნელს, რომელსაც ის ამ ქვასანაყში დანაყავს. მას ასევე  აუცილებლად უნდა ჰქონდეს დაბალი სამფეხა სკამი და კიდევ უამრავი სხვა წვრილმანი, რომელიც მსახიობის შემოქმედების საიდუმლოს შეადგენს… სათვალე, როგორი სათავალე უნდა ჰქონდეს ამ ბებიას? მსახიობი იხსენებს ყველა სათვალეს, რაც კი ოდესმე უნახავს. მან ხომ სწორედ იმ სათვალეს უნდა მიაგნოს, რომელიც ბებიას მხატვრული სახის შექმნაში დაეხმარება. შავი, ხალვათი კაბა, ჩაცვენილი ლოყები, შუბლზე წაკრული შავი მოსახვევი, მის ქვეშ კი თეთრი-თეთრი ფითქინა თავსაფარი, რომლის მხოლოდ ვიწრო ზოლი მოსჩანს. ეს ძალზე მნიშვნელოვანია. ფეხზე მსუბუქი ფეხსაცმელი, რომელსაც თითქმის ვერც კი გრძნობს. და აი, თანდათან შეუმჩნევლად, კაცმა არ იცის, რომელ რეპეტიციაზე, მსახიობში ჩნდება ამ ქალის გარემომცველი სამყაროს ხედვა, ჩნდება ის გარემო, რომელშიც მან შეიძლება იარსებოს. აქ და არსად სხვაგან.“

რატომ შეიყვარა მკითხველმა დუმბაძე, მაყურებელმა – ლორთქიფანიძის სპექტაკლი? ქართული თეატრის მკვლევარი, ვასილ კიკნაძე, ამ ფენომენს იმით ხსნის რომ დუმბაძემ ქართულ თეატრში მოიტანა სრულიად ახალი სამყარო, სცენაზე გამოჩდნენ ადამიანები, რომლებიც ჩვენ გვერდით ცხოვრობდნენ და მანამდე ვერ ვამჩნევდით, ვერ ვამჩნევდით მათ, ახლა უკვე ყველა ნატრობდა ჰყოლოდა ილიკოსა და ილარიონისნაირი მეზობელი, ზურიკელასნაირი სისცოცხლით სავსე მეგობარი, ოლღა ბებიასნაირი ბებია, მაგრამ ეს ყველანი ხომ ისედაც არსებობდნენ ყველა ოჯახში? იყვნენ, მაგრამ ვერ ამჩნევდნენ, ვიდრე სცენაზე არ ნახეს, ვერ ამჩნევდნენ „ცრემლიანი სიცილის“ მადლს, დიახ, „ცრემლიანი სიცილისა“, რომლის ქართული ფენომენის თავისებურება, დავით კლდიაშვილის შემდეგ არც ერთ ქართველ მწერალს, ისე ღრმად არ უგრძვნია, როგორც დუმბაძემ იგრძნო. მაყურებელმა შეიყვარა გმირები, რომელიც საოცარ ყურადღებას იჩენდნენ ერთმანეთისადმი, იუმორით იმსუბუქებენ ტკივილს, ენაკვიმატობით ებრძვიან ცხოვრების სიმძიმეს. „სახლში, ეზოში და, საერთოდყველგან, სადაც ისინი  ჩნდებიან, მუდამ სიცილი ისმის… მათ  ხალისიან  ბუნებაში ერის სულია ჩამდგარი. სულის ეს სიჯანსაღე  იგრძნო მაყურებელმა გ. ლორთქიფანიძის  სპექტაკლში და ამიტომაც შეიყვარა იგი… ლორთქიფანიძის სპექტაკლი იყო მოვლენა, რადგან  მაყურებელს მიანიჭა სიმხნევე და სიხარული, გაუღვიძა ღირსების გრძნობა, აზიარა ადამიანთა  ურთიერთობის ღვთაებრივ საწყისს… იშვიათად ყოფილა მაყურებელი ასე  გულღია, ასე  შეხალისებული და უშუალო თეატრში, როგორც გ. ლორთქიფანიძის ამ  სპექტაკლზე.“ (ვასილ კიკნაძე).

რეზო შატაკიშვილი, თეატრალური  ხელოვნების მაგისტრი

დაიბეჭდა გაზეთში „ქართული სიტყვა“