„ქალებში მწერლის სახელი პირველად თქვენ გეკუთვნით“
„თქვენ ნუ დაივიწყებთ რომ ქალებში მწერლის სახელი პირველად თქვენ გეკუთვნით და რაც უნდა მოხდეს, კალამი ხელიდან არ დასტოვოთ“ – ამგვარად ამხნევებდა პეტრე უმიკაშვილი ეკატერინე გაბაშვილს, ეს ტიტული კი „პირველი მწერალი ქალისა“ დღემდე არ დაუკარგავს ეკატერინე გაბაშვილს…
იაკობ გოგებაშვილის განსაკუთრებით მოსწონდა მისი მოთხრობების „მსუბუქი კილო, ცოცხალი მიმდინარეობა აზრებისა და მშვენიერი ქართული ენა“.
პირველი დიდი ნაწარმოები „რომანი დიდხევაში“ 1881 წელს გამოაქვეყნა „ივერიაში“ და ილია ჭავჭავაძის ქებაც დაიმსახურა. რაც მისთვის მძლავრ სტიმულად იქცა და მართლაც კალამი ხელიდან აღარც გაუგდია ილიას თანამებრძოლსა და მისი რეალისტური სტილის წარმომადგენელს. არ დარჩენილა არც ერთი ქართული ჟურნალი და გაზეთი, სადაც მისი მოთხრობები არ დაბეჭდილიყოს.
ფასდაუდებელი ამაგი დასდო ქართული საბავშვო ლიტერატურის და საერთოდ ქართული ლიტერატურის განვითარებას, დღეს უკვე წარმოუდგენელიცაა დაიჯერო იმ ადამიანის ქართველობა ვისაც მისი „მაგდანას ლურჯა“, „ღვინია გადაიჩეხა“ თუ „თინას ლეკური“ არ წაუკითხავს.
ეკატერინე გაბაშვილი დაიბადა გორში 1851 წლის 16 ივნისს. მამას – რევაზ თარხნიშვილს (თარხან-მოურავს) თბილისის პირველი გიმნაზია ჰქონდა დამთავრებული, მეტად განათლებული კაცი იყო, კარგად იცნობდა იურისპრუდენციას და ჯერ სასამართლო მდივნის მოვალობას ასრულებდა, შემდეგ ვექილისას. ეკატერინეს დედა – სოფიო ვახტანგ ბაგრატიონ-დავითაშვილის ასული იყო – მეტად გულკეთილი, მხნე, სერიოზული შინაური განათლების პატრონი.
ეკატერინე გაბაშვილის თქმით დედამისი იყო „გასაკვირველი მოჯირითე და შეუდარებელი მსროლელი; პაპაჩემი ვახტანგი, რომელსაც ვაჟიშვილი არ ჰყავდა, თავის პირმშო ქალიშვილს ვაჟურ სიმხნევეს ასწავლიდა მემკვიდრეობის დასაცავად. მემკვიდრეობა, რომელიც დედაჩემზე გადმოვიდა, არ იყო ძლიერ დიდი, მაგრამ საკმაოდ კარგი მამული იყო ზემო ქართლში, სურამის რაიონში, სადაც ზაფხულობით ვცხოვრობდით და სადაც გავიცანი და შევისწავლე სოფლის ცხოვრება, გლეხთა ავი და კარგი და რომელთა შესწავლა და დაკვირვება შემდგომ მასალად გამომადგა.“
პატარა კატოს ბედნიერება დიდხანს არ გაგრძელდება, შემოდგომის ერთ შავბნელ დღეს 5 წლის კატოს და მის პატარა ძმას წივილ-კივილი გააღვიძებთ – დედა აღარ ჰყავთ… რევაზ თარხნიშვილმა ობლების აღზრდა ანჩხლ სიდედრს – ბარბარეს მიანდო, რომელმაც ობლები გორში გადაიყვანა საცხოვრებლად.
კატო 7 წლის იყო ბებიამ გორში სასწავლად რომ მიაბარა ფალავანდიშვილის ქალს, რომლისგანაც ბევრი არაფერი უსწავლია პატარა კატოს. მამამ თბილისში წამოიყვანა. ჯერ გერმანული სკოლა. შემდეგ ამბარდანოვების პასიონი. არც ამ სასწავლებლებს მიუცია რამე კატოსთვის. ამ უნაყოფო ხუთმა წელმა თავი მაშინ იჩინა როცა 12 წლის კატომ საქალებო ინსტიტუტში შესვლა მოიწადინა და გამოცდებზე დაიწუნეს, სუსტი მომზადების გამო, განსაკუთრებით რუსულ ენაში. მამამ პატარა კატო ისევ გორში წაიყვანა და ქუცნა ამირეჯიბის მეუღლეს მიაბარა, რომელმაც მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ეკატერინეს პიროვნულად ჩამოყალიბებაში, მაგრამ პატარა კატოს ცოდნის წყურვილი არ ასვენებდა და არც მამას ასვენებდა – ისეთ გულისმომკვლელ წერილებს სწერდა რომ რევაზ თარხნიშვილმა კატო მალევე დააბრუნა თბილისში და გოლოვინის პროსპექტზე, მადამ ფავრის პანსიონში მიაბარა, სადაც თვით მადამ ფავრი ფრანგულ ენას, მანერებს და ესთეტიკას ასწავლიდა. იმხანად პოლონეთის აჯანყება ახალი დასრულებული იყო, თბილისში ბევრი იმიგრანტი იმყოფებოდა, რომელთა შორის მადამ ფავრიმ საუკეთესო პროფესორები შეარჩია და პანსიონში მიიწვია პედაგოგებად. პანსიონში ქართულ ენასაც დიდი ყურადღება ექცეოდა, გამოცდებზე თვით იაკობ გოგებაშვილსაც იწვევდნენ. გამოცდაზე მისული იაკობ გოგებაშვილი იმდენად აღატცებულა ეკატერინეს ცოდნითა და მომზადებით, რომ მისთვის თავის „პირველი ანბანი“ უჩუქებია გულთბილი წარწერით, როემლსაც მთელი ცხოვრება ინახავდა ეკატერინე გაბაშვილი.
პანიონის დამთავრების შემდეგ ეკატერინეს სწავლის გარძელება და უმაღლესი სამედიცინო განთლების მიღება სურდა, მაგრამ სურვილი სურვილად დარჩა…
17 წლის ეკატერინე გორში ბრუნდება და აქტიურ პედაგოგიურ მოღვაწეობას იწყებს.
„კატო ბუნებით პედაგოგი იყო და კიდევაც იმით აიხსნებდა რომ იგი ყველგან სადაც კი მოხვდებოდა – სკოლაში, ოჯახში, ქუჩაში, თუ სოფლად – აგროვებდა წერა-კითხვის უცოდინართა და ახალგაზრდული გატაცებით ყველას წერა კითხვას ასწავლიდა, კატო მართლა რომ მოძრავი სკოლა იყო და მისი დახმარებით მრავალ ქართველს აუხელია თვალი“ – წერდა ეკატერინე გაბაშვილის თანამედროვე ალექსანდრე მიქაბარიძე.
ეკატერინე მოწაფეების სათაყვანო პედაგოგია, მაგრამ წარმოიდგინეთ სწავლას მოწყურებული ახალგაზრდა ქალის მდგომარეობა ქალაქში, სადაც ვერც ქართულ წიგნს იპოვი, ვერც ჟურნალს, არც ბიბლიოთეკაა და შინაური ბიბლიოთეკაც ბიბიისეული სახერებითა და რამოდენიმე დაფლეთილი წიგნით ამოიწურება. ეკატერინე შემოქმედებითი გზის გამონახვას ცდილობს. ჯერ ლექსების დაწერა სცადა, მაგრამ უშედეგოდ. მერე ცდილობს დაწეროს რაიმე გლეხთა ცხოვერებიდან – მათ ცხოვრებას იცნობს, მაგრამ წერა არ ეხერხება, კალამი არ ემორჩილებნა ჯერ. „აზრები ბევრი მაქვს, მაგრამ გამოხატვა და ბევრჯერ დაწყობაც კი ვერ მომიხერხებია“ – ვკითხულობთ მის წერილში.
1871 წელს რევაზ თარხნიშვილი მიქაძის ქალზე ქორწინდება და საცხოვრებლად თბილისში გადმოდის, ეკატერინეც უკვე უფრო ხშირაადაა თბილისში, სადაც ის დაუახლოვდა ილია ჭავჭავაძეს, აკაკი წერეთელს, ვაჟა ფშაველას, ივანე მაჩაბელს. თუმცა, თბილისში მისი პირველი ნაცნობი პეტრე უმიკაშვილი იყო, სწორედ მისი მეოხებით დაესწრო ეკატერინე გიორგი წერეთლის ბინაზე გამართულ ლიტერატურულ შეკრებას სადაც ილია ჭავჭავაძემ „კაცია ადამიანი“ წაიკითხა. ამ შეხვედრაზე გაიცნო ილია ჭავჭავაძე და ასევე მომავალი მეუღლე – ხალხოსნური იდეებით გატაცებული ალექსანდრე გაბაშვილი. საქმიანმა ყმაწვილმა იოლად მოხიბლა ეკატერინე – საქმიანი მიმოწერას მალე სატრფიალო ჩაენაცვლა და იქორწინეს. დასახლდნენ თბილისში, მაგრამ იმ იდეებს და მისწრაფებებს, რასაც გათხოვებამდე შეტრფოდა, ცივი წყალი გადაესხა: „დღიდან გათხოვებისა დაიმარხა მთელი ჩემი ოცნებანი, კეთიშლობილური ზრახვანი. ოცი წლის განმავლობაში გამუდმებულმა მშობიარობამ, მათმა აღზრდამ, ნამეტნავად სიკვდილმა, ერთობ გამანადგურა“ – ჩიოდა მწერალი.
ეკატერინეს ჰყავდა 11 შვილი – 7 ვაჟი და 4 ქალი… იოლი არ იყო ერთად ოჯახის მოვლა-აპტრონობა და საზოგადოებრივი მოღვაწეობა, მით უფრო მაშინ, როცა ქმრის ოჯახი ალმაცერად უყურებდა მის საზოგადოებრივ მოღვაწეობას და სამარცხვინოდ მიაჩნდათ ქალის მწერლობაც. მიუხეადავად ამისა, ეკატერინე გაბაშვილს უარი არ უთქვამს საზოგადოებრივ მოღვაწეობაზე და არც ერთ კრებას არ გამოკლებია, სადაც კი ერისთვის საჭირბოროტო საკითხი იხილებოდა.
ეკატერინე გაბაშვილი აქტიურად ჩაება 1872 წელს ანასტასია თუმანიშვილი-წერეთლის ინიციატვით შემდგარ ქალთა წრის საქმიანობაში – თარგმნიდნენ და წიგნაკებად გამოსცემდნენ რუსი და ევროპელი მწერლების პოპულარულ თხზულებებს. ეკატერინე გაბაშვილი იმთავითვე იყო წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების გამგეობაში. ოლღა გურამიშვილთან ერთად ეკატერინე გაბაშვილმა რამდენჯერმე მოაწყო საქველმოქმედო ბაზრობა, რომელიც პირველ ხანებში დიდ შემოსავალს იძლეოდა.
ეკატერინე გაბაშვილმა უდიდესი წვლილი შეიტანა ქართული საყმაწვილო ლიტერატურის განვითარებაშიც, „ჯეჯილის“ დაარსებაშიც, თავადაც სურდა ილუსტრირებული საბავშვო ჟურნალ „ხომლის“ გამოცემა, მაგრამ მთავრობამ არ დართო ნება. ეკატერინე გაბაშვილს და საერთოდ ქართველ წარჩინებულ ქალბატონებს საბავშვო მწერლობის სიღარიბეც ადარდებდათ და ბიბილიოთეკა-სამკითხველოების არარსებობაც, ამიტომაც შინაური ბიბლიოთეკებიდან წიგნები შეაგროვეს და პირველი ბიბლიოთეკაც გახსნეს, რასაც მოჰყვა ბიბლიოთეკების გახსნა ვერაზე, კუკიასა და ავლაბარში. მაგრამ ამ კეთილ საქმეს ბოლო მალევე მოეღო, წერა-კითხვის საზოგადოებამ ვერ გადაიხადა ქირა იმ ბინისა, სადაც ეს ბიბლიოთეკა იყო მოსთავსებული და გაგულისებულმა სახლის პატრონმა ეს წვითა და დაგვით ნაგროვი წიგნები ქუჩაში გადმოყარა.
„წარმოიდგინეთ რა დამემართა როცა ჩვენი ვაი-ვაგლახით შეგროვილი წიგნები ქუჩაში ვნახე გამოყრილი, თვალთ დამიბნელდა, გული მომეკუმშა“ – წერს ეკატერინე გაბაშვილი.
ის არასოდეს უშინდებოდა თამამ ნაბიჯებს, 1879 წელს წარმოდგენა გამართა ახალქალაში, ეს პირველი წარმოდგენა იყო მთელს მაზრაში და მთელი მაზრა დაიძრა. „მე გავმართე წარმოდგენა, ჩემი იყო პიესა და ვთამაშობდი მე“ – წერს ეკატერინე გაბაშვილი. მის ამ ნაბიჯს საშინელი რეაქცია მოჰყვა, იმ ხანებში სამარცხვინოდ ითვლობოდა ქალის სცენაზე გამოსვლა, მაგრამ ეკატერინე გაბაშვილი არც ლანძღვას შეუშინდა, არც დაცინვას, რამდენჯერმე გაიმეორა წარმოდგენა და წარმოდგენები ჩვეულებად აქცია მთელს მაზრაში, ისე რომ წარჩინებული ქალები არათუ აღარ თაკილობდნენ სცენაზე გამოსვლას, ერთმანეთს ეცილებდნენ კიდეც.
ეკატერინე გაბაშვილს თეატრი „ხალხის საუკეთესო გამოსაფხიზელებელ საშუალებად“ მიაჩნდა და ამისთვის არც ერთ ნაბიჯს არ ერიდებოდა – სცენაზე გამოვიდა სურამშიც, გორშიც და თბილისშიც.
საბჭოთა კრიტიკა მას ფემინისტობასაც უკიჟინებდა. ეკატერინე გაბაშვილს ეკუთვნოდა ქალთა კლუბის დაარსების იდეაც. 1905 წელს ისარგებლა შექმნილი მდგომარეობით და როგორც თავად იხსენებდა „მაშინ ჩვენ ქალებიც ავხმაურდით… პირველმა კრებამ,რომელიც ჩემს სახლში იყო დანიშნული იმდენი მსურველნი გამოიწვია რომ არამც თუ ჩემს სადგურში, მთელი ქუჩა სავსე იყო…“
ეკატერინე გაბაშვილს გულს უკალავდა ქალთა უუფლებო მდგომარეობა, ის რომ ქალი მოკლებული იყო განათლების მიღებას, ის რომ ღარიბ აზნაურიშვილებსაც კი შეეძლოთ ვაჟებისთვის განათლების მიცემა, მაშინ როცა ქალიშვილები რჩებოდნენ უნუგეშო სიბნელესა და უმეცრებაში. „რამდენჯერ ყოფილა ყოველი თქვენგანი, ბატონებო, მოწმე, როდესაც ძმა ბრუნდება შინ სწავლითა და მეცნიერებით აღჭურვილი და ბეჩავი და – კი მოწიწებით შეჰყურებს იმის სწავლით ძლევამოსილს და ბევრჯერ შურით მდუღარებასაც აბნევს. რათა? რისთვის? სად არის ჩვენი თავმოსაწონი „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს თუნდა ხვადია?“ ქალთა სწორუფლებიანობის მოწინააღდეგენი ყოველ ღონისძიებას ხმარობენ, რომ მოეწყვიტათ ქალი პოლიტიკური და საზოგადოებრივი საქმიანობისგან და ჩაეკეტათ ოჯახის კედლებში“…
„სკოლით დავიწყე და ალბათ სკოლითვე დავამთავრებ“ – წერდა მწერალი და ასეც მოხდა. მისი და ოლღა გურამიშვილის დიდი ძალისხმევით, ეკატერინე გაბაშვილის სახლში გაიხსნა ქალთა ჭრა-კერვის სკოლა-სამკერვალო. მის გამგედ დაინიშნა თავად ეკატერინე გაბაშვილი. ამ სკოლაში ჭრა-კერვის გრდა სხვა საგნებსაც ასწავლიდნენ. თვით ეკატერინე გაბაშვილი და მისი ქალიშვილი თამარი ასწავლიდნენ ქართულ და რუსულ ენებს. 25 წელი იარსება ამ სკოლამ, იარსება მანამ სანამ 1922 წელს ბოლშევიკებმა არ დახურეს…
ბოლშევიკებმადე იყვნენ მენშევიკები, რომელთაც არ ასცდათ ილიას თანამებრძოლის, იმჟამდ უკვე მხცოვანი მწერლის საჯარო რისხვა – ეკატერინე გაბაშვილი ნოე ჟორდანიას საჯაროდ სწერდა – „თქვენ პირადად და თქვენი ძველი და ახალი „პოპონშჩიკები“ დესპოტურად განაგებდით და განაგებთ საქვეყნო საქმეს… თქვნ ხალხს ჰპირდებით მფარველობას, იმის ინტერესების დაცვას, და თვით ხალხს კი არ აძლევთ ნებას იქონიოს თავისი საკუთარი აზრი. ყველას ნაძალადევად ახვევთ თავს თქვენს საკუთარ პიროვნებას. თქვენ ცდილობთ უდიდესი თვისება (სამშობლოს სიყვარული) გააბათილოთ და ძალით აბრმავებთ ახელებთ და გულიდან გლეჯავთ ამ გრძნობას…“.
საბჭოთა კრიტიკა მას ფემინისტობასაც უკიჟინებდა და ნაროდნიკული ბელეტრისტიკის მნიშვნელოვან ფიგურადაც აცხადებდა, ამუნათებდა კიდეც, გაზვიადებულად აქვს წარმოდგენილი ინტელიგენციის და საერთოდ განათლების როლი სოფლის მშრომელი მოსახლეობის განვითარების საქმეში და ფიქრობს მხოლოდ განათლებასა და განათლებულ ხალხს შეუძლია ხალხის დაყენა აღირძინების გზაზეო.
გაბაშვილი კი წერდა რომ „ქართველ ინტელიგენტს ძილი არ მიეტევბება, რომ იმას ყოველთვის სიფხიზლესა და მუშაობას ავალებს სამშობლოს უბედურება“.
თავად მუდამ – კუბოს კარამდე გრძნობდა ამ ვალდებულებას – გარდაიცვალა 1938 წელს – 87 წლის ასაკში, განისვენებს დიდუბის პანთეონში…
რეზო შატაკიშვილის ბლოგი 