„ეროსი ამ როლს ბრწყინვალედ ასრულებდა! მე მისით ვამაყობდი, ასე, ალბათ, მხატვრები და მუსიკოსები ამაყობენ თავიანთი ნაწარმოებებით. ეს იყო აბსოლუტური გარდასახვა, მთელი არსებით „გადართვა“ როლზე. ასეთი რამ იშვიათად ხდება და რატომ არ უნდა შეიძლებოდეს წამის შეჩერება, რომ ამის ნახვა ყველას შეეძლოს, ასეთი ბრწყინვალე სახე რატომ უნდა ქრებოდეს? რა უბედურნი ვართ და უსამართლოდ განწირულნი, რომ ჩვენს სურათებს ქვიშაზე ვხატავთ“ – წერდა მიხეილ თუმანიშვილი წლების შემდეგ, როცა ეს ქვიშაზე ნახატი შედევრი – სპექტაკლი „ესპანელი მღვდელი“ მხოლოდ მნახველთა ხსოვნასღა იყო შემორჩენილი.
ფლეტჩერის კომედია „ესპანელი მღვდელი“ მიხეილ თუმანიშვილმა 1954 წელს დადგა. მაესტრო თუმანიშვილი მაშინ 33 წლის იყო. მანამდე რუსთაველის თეატრში უკვე დადგმული ჰქონდა ხუთი სპექტაკლი – კარსანიძის „მარადმწვანე ქედები“, ვიშნევსკის „დაუვიწყარი 1919 წელი“, ფუჩიკის „ადამიანებო იყავით ფხიზლად“, გოგოლის „შეშლილის წერილები“ მალიარევსკის „ქარიშხლის წინ“… „მარადმწვანე ქედებიც“, „დაუვიწყარი 1919“-იც, „ქარიშხლალიც“ – წყალწყალა დრამატურგიაზე შექმნილი ის სპექტაკლები იყო, თეატრს რომ სჭირდებოდა იდეოლოგიური ხაზის გასატარებლად და არაფერს რომ არ აძლევდა არც მაყურებელს და არც თავად თუმანიშვილს. წერდა კიდეც გულისტკივილით „მე უმეტეს შემთხვევაში იმას ვდგამდი, რაც თეატრს სჭირდებოდა და არა მე, გულით რაც მინდოდა სულ რამდენჯერმე დავდგი“. „ესპანელი მღვდელი“ სწორედ ისაა, რისი დადგმაც გულით უნდოდა. თუმცა, როგორც ირკვევა მაინცდამაინც კონკრეტულად „ესპანელი მღვდელი“ არ სდომნია. ზეიმი ეწადა – სპექტაკლი დღესასწაული. „ფლეტჩერის „ესპანელ მღვდელს“ შემთხვევით მოვკიდე ხელი. ასეთივე წარმატებით შემეძლო დამედგა „ორი ბატონის მსახური“ ან „ძაღლი თივაზე“. მინდოდა შემექმნა რაღაც დღესასწაულებრივი, საზეიმო სანახაობა, რომელიც ჩემს არსებაში მწიფდებოდა ბავშვობიდან, საოჯახო თოჯინების თეატრიდან მოკიდებული. მინდოდა დამედგა ის, რისი ნახვაც მენატრებოდა“ – წერდა თუმანიშვილი. სპექტაკლი მართლაც იქცა დიდ თეატრალურ დღესასწაულად, თავად თუმანიშვილის შემოქმედების ერთ-ერთ ბრწყინვალე ნიმუშად. თეატრის მემატიანეთა თქმით, ეს სპექტაკლი მისი ყველაზე ფერადოვანი, მხიარული, „კარნავალური სულისკვეთებით აღსავსე სანახაობა“ იყო. თავად მაესტროც ბრძანებდა რომ მის სპექტაკლებში განსაკუთრებული ელვარებით ბრწყინავდა „ესპანელი მღვდელი“. თუმანიშვილმა 68 სპექტაკლი დადგა, მაგრამ აცხადებდა რომ 6-7 სპექტაკლი ჰქონდა დადგმული. ამ შვიდეულში , პირველ რიგში ასახელებდა „ესპანელ მღვდელს“, ამბობდა იმასაც რომ ძალიან უყვარდა… ნოდარ გურაბანიძის განცხადებით, იშვიათად რგებია მაყურებელთა ამგვარი აღფრთოვანება რომელიმე სხვა სპექტაკლს. „მსახიობები თამაშობდნენ ლაღად, შინაგანი თავისუფლებით, აღორძინების ხანის კომედიანტებისთვის დამახასიათებელი გროტესკულობით, ანუ თეატრალური ფორმის სიმკვეთრით… მიხეილ თუმანიშვილის „ესპანელ მღვდელში“ იყო რაღაც ისეთი, რაც გვიანდელი შუასაუკუნეების მოედნის თეატრს გვახსენებდა“ – წერს ნოდარ გურაბანიძე.
მაყურებელიც, თეატრალური კრიტიკაც, თეატრის მოღვაწენიც – ყველა ერთხმად ლაპარაკობდა რეჯისორის ტრიუმფზე და მსახიობების წარმატებაზე – ეროსი მანჯგალაძის ლოპესზე, ემანუელ აფხაიძის დიეგოზე, მედეა ჩახავას ამარანტასა თუ რამაზ ჩხიკვაძის ლეანდროზე…
საგულისხმოა რომ სწორედ ამ სპექტაკლში აელვარდა პირველად რამაზ ჩხიკვაძე. რამაზ ჩხიკვაძე მაშინ მხოლოდ 26 წლის იყო… ეროსი მანჯგალაძე – 29 წლის…
„ესპანელი მღვდელი“ – სპექტაკლი, რომელიც ქადაგებდა სიყვარულს და თავისუფლებას.
პიესის მიხედვით, რამაზ ჩხიკვაძის გმირს, საძაგელი ბებრის – ბართოლუსის ახალგაზრდა მშვენიერი ცოლი – ამარანტა უყვარდება და მთელი კოლიზია ამაზეა აგებული, თუმანიშვილისთვის ეს მიუღებელი აღმოჩნდა და ქმარი მეურვედ აქცია. „ხდება რაღაც უზნეობა, ჩვენ კი ვხარხარებთ იმაზე რომ თუ როგორ არღვევენ ოჯახის საფუძველს. აქ რაღაც უნდა შეიცვალოს, მოდი ქმარი ნუ იქნება, ქმრის მაგივრად მეურვე აჯობებს. იგი ყველასგან და ყოველთვის განტევების ვაცია. მაშ ასე, მეურვე ბებერია, ამარანტა – ნორჩია. ახალგაზრდაა! ყველაფერი რიგზეა! რაზეა სპექტაკლი? სიყვარულზე? თაღლითობაზე? იმაზე რომ სიყვარულს კი არ უნდა ელოდო, იგი უნდა მოიპოვო… კომედია აგებულია სასიყვარულო კოლიზიაზე, სავსეა სიცოცხლის ახალგაზრდული ვნებით. სიყვარული ავსებს მთელ ზეცას…“ – წერდა თუმანიშვილი. ქმარი მეურვედ აქცია, მაგრამ როგორც ნოდარ გურაბანიძე შენიშნავს, მეურვეს მაინც ქმრად აღიქვამდა მაყურებელი. თუმცა, ამ გარემოებას ხელი არ შეუშლია იმისთვის რომ სპექტაკლი ჭეშმარიტ, წმინდა სიყვარულის აპოთეოზად ქცეულიყო.
„თუ ფლეტჩერთან სიყვარულის თემა მიწიერია, შიშველი ვნებაა, ჟინია – მ. თუმანიშვილის სპექტაკლში ეს ლტოლვა ჭეშმარიტი სიყვარულის აპოთეოზად იყო გადაქცეული. ახალგაზრდებს ისე მძაფრად უყვარდათ ერთმანეთი, ის ე მგზნებარედ მიისწრაფოდვნენ ურთიერთისკენ, როგორც რენესასული ეპოქის მიჯნურები“ – წერს ნოდარ გურაბანიძე, მისივე თქმით, ჩხიკვაძის გმირი „პიესის მიხედვით, სახიფათო სატრფიალო ფათერაკების მაძიებელი უფროა, ვიდრე ნამდვილად შეყვარებული, სპექტაკლში კი იგი თავისუფალი ადამიანის თავისუფალი და ჭეშმარიტი სიყვარულის განსახიერებაა. მ. თუმანიშვილი თავის ჩანწერებში და მემუარებში ხშირად იმეორებდა რომ მთელი მისი შემოქმედების მთავარი თემა სიყვარულის თემა იყო. სწორედ ეს თემაა თვალისმომჭრელი ოსტატობით გაშლილი ამ სპექტაკლში“. თეატრმცოდნის თქმით, მღვდელი ლოპესიცა და დიაკვანი დიეგოც გაიძვერები არიან, „არც ღმერთისა სწამთ, არც კაცის, არც ცისა და არც მიწის, მაგრამ ლეანდროს მიერ წამოწყებულ სასიყვარულო ინტრიგებში ისინი თანდათანობით, მეტი და მეტი აზარტით, ეშხში შესულნი მონაწილეობენ. ისინი თავისუფალი და ჯანსაღი სიყვარულის ხელისშემწყობად და აქტიურ ძალად გარდაიქმნებიან. მიუხედავად გროტესკული ფორმის სიმკვეთრისა, მისი სიღრმიდან გზას იკვლევდა რენესანსული სულისკვეთება: ადამიანია თავისი ნების და ვნების უფალი და რაც არ უნდა აღუდგეს წინ მის კეთილშობილურ სურვილს, უნდა დაძლიოს იგი. თუნდაც მთელი კლერიკალური სამყარო იყოს ეს. ეს მოტივი, ძალზე მკრთალად, შეიძლება შეუმჩნევლადაც კი არსებობს პიესაში, რადგან აქ ყველაფერი ფრივოლურ სამოსშია გახვეული, მაგრამ მ. თუმანიშვილის ღრმა წვდომის (და ინტუიციის, ცხადია!) წყალობით იგი გაძლიერრებულია, უმთავრეს მოტივადაა ქცეული და რენესანსული სულისკვეთებითაა განათებული. აქ მძლავრად ჟღერს ჰუმანისტური იდეები – ადამიანის მისწრაფებაზე თავისუფლებისა და ბედნიერებისაკენ“.
მოქმედება ესპანეთის ერთ პატარა, პროვინციულ ქალაქ კორდოვაში იშლებოდა. სცენის მოძრავ წრეზე იყო „გაშენებული“ ეს პატარა ქალაქი…
აგებული იყო გალავანშემორტყმული წითელკრამიტიანი თეთრი უცნაური სახლები, რომლებიც ერთმანეთს უკავშირდებოდნენ მომცრო თაღებით, მინიატურული ხიდებით, დაქანებული კიბეებით. „შუიდან თავი ამოეყო საკმაოდ შელანძღულ სამრეკლოს თავისი გვერდზე გადახრილი მოზრდილი ჯვრით. ფანჯრების რიკულები შავად იყო შეღებილი, რაც ასერიგადაა დამახასიათებელი ესპანური სახლებისთვის, სადაც დეტალები აქცენტირებულია შავი, თეთრი, წითელი საღებავებით. ეს დეკორაცია დღეს მე რატომღაც მაგონებს სერვანტესის რომანში აღწერილ ფუნდუკებს, რომელიც დონ კიხოტს ციხესიმაგრედ ეჩვენებოდა ხოლმე და სადაც ათასნაირი ფათერაკი გადახდენია ლამანჩის ლომს…“ (ნოდარ გურაბანიძე). დეკორაცია წრეზე ბრუნავდა, ჩნდებოდა ეზო, აივანი… სცენის ყოველი შემობრუნება ახალ ეპიზოდს იწყებდა. „დიდი ხნის შემდეგ, (როცა მრავალგზის ვიყავი ესპანეთში და მთელი ეს ქვეყანა რამდენჯერმე გადავსერე), მივხვდი რომ რეჟისორმა და მხატვარმა პროვინციული, ძველი ესპანეთის არსობრივი, არქიტექტურული სახე-მეტაფორა შექმნეს…“ (ნოდარ გურაბანიძე).
სწორედ წითელი კრამიტით გადახურულ ამ გალავანზე ყოფილან სვავებივით ჩამომსხდარი ეროსი მანჯგალაძის მღვდელი ლოპესი და ემანუელ აფხაიძის დიაკვანი დეიგო და ურცხვად, გულახდილად უზიარებდნენ მაყურებელს თავიანთ მკრეხელურ აზრებს.
კიცხავდნენ ექიმებს, ადგილობრივ „ბოზმარიკებს“ – მღვდლების გარეშე რომ ნათლავდნენ ნაბიჭვრებს და მათ ულუკმაპუროდ ტოვებდნენ, წუხდნენ ურცხვობის საუკუნე დადგაო, და უკვირდათ, ურცხვობის საუკუნე კია, მაგრამ ჯანსაღია, აღარავინ კვდება, ერთი ქელეხი ვერ ვჭამეთო – „უკვდავი მრევლი და ცხოვრება ვაი-ვაგლახით“. მოსვენებით კუბოში წოლა აღარავის სურსო – გოდენდნენ და „ზეაპყრობილი თვალებითა და სათნო სახეებით ზეცას შავი ჭირის მოვლინებას შეჰღაღადებენ, რათა მომრავლდეს აღაპებიო და ქელეხები – მათი ღორმუცელობის ეს ასპარეზები. მშიერი მუცლით უფლის საამურ საგალობელს ვერ ვიტყვითო“… (ნ. გურაბანიძე). სწორედ ამ გოდება-წუწუნისას ეცხადებათ მათ მორჩილის სახით რამაზ ჩხიკვაძის გმირი ლეანდრო. ლეანდრო სპექტაკლის დასაწყისში (სპექტაკლი მოხეტიალე მსახიობების მხიარულებით იწყებოდა) მოჰკრავს ყურს ამარანტას სახელს და მისი დაუფლების ჟინით აღივსება. მღვდელი და დიაკვანი ლეანდროს ინტრიგაში ერთვებიან, ვექილ ბართოლუსთან მოჰყავთ – ლეანდრო რომ მოწაფედ აიყვანოს – იურისპრუდენცია შეასწავლოს. ცხადია, ლენადროს სხვა მიზანი აქვს – გაიცნოს ამარანტა და მოინადიროს მისი გული. „ლეანდრო სულმოუთქმელად ელოდება ამარანტას გამოჩენას, მაგრამ მზეთუნახავი არ ჩანს. მოსვენებადაკარგული ლეანდრო ერთ ადგილზე ვერ ჩერდება, ღელავს, ცქმუტავს, ისაა მოთმინების ძაფი საცაა უნდა გაუწყდეს რომ უცებ კარი გაიღება და ბართოლუსის ძახილზე შემოვარდებოდა მოსამსახურე ქალი ელგა, დაგვაჯული, გაბურძგნული, მახინჯი. ლეანდროს ეს ქალი ამარანტა ჰგონია და თავზარდაცემული, ენაჩავარდნილი, გაოგნებული აქეთ-იქით აწყდებოდა, ზმუოდა, გაუგებარ სიტყვებს ისროდა, ფანჯრიდან გადახტომას ლამობდა, შეშინებული ცახცახებდა და ბოლოს ოდანვ დამშვიდებული წამოიძახებდა: „ქალია! ქალი“ (როგორც ჩანს ალქაჯი ეგონა). ამ ჰიპერბოლურ ეპიზოდში რ. ჩხიკვაძის იმპროვიზაციები კულმინაციას აღწევდა.“ (ნოდარ გურაბანიძე). ლენადრო და ამარანტა ერთ სახლში ცხოვრობენ, მაგრამ მათი შეხვედრა არა და არ ხერხდება… ლეანდრო გარს უვლის ბართოლუსის სახლს, დგას აივანთან და სერენადებს უმღერის ამარანტას… „აივნის კარი ფრთხილად იღებოდა. მ. ჩახავას ამარანტას მშვენიერი სილუეტი გაკრთებოდა წამიერად (შავი თვალები რაღაც გასაგიჟებლად ელვარებენ), სიმღერით მოხიბლული ქალი ვაჟს წითელი ვარდების იმ კონას ესროდა, სულ მცირე ხნის წინ მისგან საჩუქრად რომ მიიღო. პაუზა კვლავ გამოჩნდა ამარანტა, კიდევ უფრო გაძლიერდა ტრფობით აღგზნებული ჟაბუკის ხმა, ამარანტამ დაინახა აივნის პირდაპირ მდგარი ლეანდრო და მიბნედილმა წაიჩურჩულა: „ის არის, ისა“ ასეთი სიყვარულით, გრძნობითა და ნეტარებით გამთბარი ხმა მხოლოდ მედეა ჩახავას ჰქონდა…“ (ნოდარ გურაბანიძე).
შეუძლებელია აღწერო ყველა სცენა სპექტაკლიდან – ქვიშაზე ნახატი შედევრიდან, რომელიც მხოლოდ მნახველთა ხსოვნას შემორჩა. ნოდარ გურაბანიძის თქმით, დაუვიწყარი იყო დიეგოს „გარდაცვალებისა“ და დატირების სცენა, სადაც ეროსი მანჯგალაძე და ემანუელ აფხაიძე „სტიქიური“ იმპროვიზაციის ტალღებზე ნავარდობდნენ… ფიცარზე თეთრ ზეწარში გახვეული „მომაკვდავი“ დიეგო იწვა – ზეწრიდან თავი გამოეყო, ლოყები წითლად უღაჟღაჟებდა, მშიერი მუცელი უთაფთაფებდა, ეროსი კი თავისი ობერტონებით სავსე ხმით ღაღადებდა „რას დაემგვანა“…: „აფხაიძე სახის უცნაური მოქცევით ეპასუხებოდა. ამის შემხედვარი ლოპესი კიდევ უფრო მჭექარედ, სასოწარკვეთილი შეშფოთებით წამოიძახებდა: „რას დაემგვანა?!“ – დიეგო უკვე სასიკვდილო კრუნჩხვებს შეეპყრო, ლოპესის კიდევ ერთი შეყვირება, უკვე შეცვლილი ინტონაციით: „რას დაემგვანა?!“ და დიეგო უკანასკნელად გაიბრძოლებდა, ზეწარს დაუწყებდა წვალებას, მთელი სხეული უკანკალებდა, ფეხებს ჭიმავდა, შემდეგ უცებ მოეშვებოდა. ე. მანჯგალაძე ზიარების რიტუალის ჩატარებას ცდილობდა, ლოცვას წაიღუღუნებდა და თავის უზარმაზარი ჯვრისკენ წაიღებდა ხელს, მაგრამ სადღა იყო ჯვარი? (ცნობილი ამბავია: ეროსის გენერალურ რეპეტიციაზე დაავიწყდა ჯვრის ჩამოკიდება, მაგრამ ისე კომიკურად გაითამაშა ის სცენა, რომ სპექტაკლში ასევე დატოვეს). წამიერად შეცბუნებული, ხელს ჩაიქნევდა ისე გადასწერდა პირჯვარს და განაცხადებდა: „მოკვდაო“. სწორედ ამ დროს წამოიჭრებოდა ფეხზე ე. აფხაიძე-დიეგო, თავზე ზეწარს შემოიხვევდა თავსაფარივით, ისეთნაირად რომ ცქაფი, ცბიერი თვალებით და მსუნაგი ცხვირი მოუჩანდა და იწყებდა რაღაც გიჟურ, თავდავიწყებულ როკვას, ადგილზე ტრიალსა და ხტუნვას, მას აჰყვებოდნენ მგლოვიარე გულშემატკივრებიც და ცხადია ლოპესიც. იწყებოდა საყოველთაო მხიარულება და კავკალადა… სიცილით იხოცებოდა ხალხი დარბაზში…“ – წერს ნოდარ გურაბანიძე…
გამოქვეყნდა გაზეთში “ქართული სიტყვა”, რობრიკაში – “ქართული შედევრები”
მეგობრული შარჟი, ინახება რუსთაველის თეატრის მუზეუმში.
P.S. 2010 წელს, გაზეთ „პრაიმტაიმში“ განვახორციელე, ჩემივე ინიცირებული პროექტი „მეოცეს ოცეული“. ამ პროექტის მიზანი იყო, გამოვლენილიყო მეოცე საუკუნის 20 საუკეთესო ქართული სპექტაკლი. ეს ოცეული გამოვლინდა კომპეტენტური პირების – თეატრმცოდნეების, კრიტიკოსების გამოკითხვის შედეგად: ვთხოვეთ თავად დაესახელებინათ მეოცე საუკუნეში, ქართულ თეატრში დადგმული ის 20 სპექტაკლი, რომელსაც ისინი მიიჩნევდნენ საუკეთესოდ – საუკუნის სპექტაკლებად. შეფასების კრიტერიუმიც მათვე მივანდეთ – თითოეულს ეს სპექტაკლები უნდა დაესახელებინათ იმ კრიტერიუმების დაცვით, რომლითაც ისინი საერთოდ ხელმძღვანელობენ სპექტაკლების შეფასებისას.
მათ უნდა დაესახელებინათ როგორც ის სპექტაკლები, რომელიც მათ უშუალოდ ნანახი აქვთ სცენაზე, ასევე ის სპექტაკლები რომლებსაც იცნობდნენ აუდიო და ვიდეო ჩანაწერებით, იმროინდელი რეცენზიებით და ამ სპეტქკლებზე არსებული ყველანაირი საარქივი მასალით.
გამოკითხვის მონაწილეებს სპექტაკლების ჩამონათვალის შედგენისას არ უნდა ეხელმძღვანელათ ქრონოლოგიური პრინციპით, ჩამონათვალი რეიტინგული უნდა ყოფილიყო.
მათ მიერ პირველ პოზიციაზე დასახელებულ სპექტაკლს დაეწერებოდა 20 ქულა, მეორე პოზიციაზე დაწერილს – 19, მესამეზე – 18, მეოთხეზე – 17 დ ასე შემდეგ ბოლომდე – მეოცე პოზიციაზე დაწერილს – ერთი ქულა. შემდეგ ოცივე გამოკითხულის მიერ მინიჭებული ქულები დაჯამდებოდა და დაგროვილი ქულების შესაბამისად გამოვლინდებოდა საუკეთესო ოცეული.
გამოკითხვაში მონაწილეობდნენ ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორები: ნათელა ურუშაძე, ნოდარ გურაბანიძე, ნათელა არველაძე, დალი მუმლაძე, ლევან ხეთაგური, ირინა ღოღობერიძე, თამარ ბოკუჩავა, ლელა ოჩიაური, მარინე ხარატიშვილი, გიორგი ცქტიშვილი, მანანა გეგეჭკორი. ნინო მაჭავარიანი. იმხანად დოქტორანტები: ლაშა ჩხარტიშვილი, თამარ მუქერია, მარიამ ჩუბინიძე. იმხანად ხელოვნებათმცოდნეობის მაგისტრები: თამარ კიკნაველიძე, ნიკა წულუკიძე, ანანო მირიანაშვილი. ჟურანალ „თეატრი და ცხოვრების“ მთავარი რედაქტორი გურამ ბათიაშვილი, არტ-კრიტიკოსი დავით ბუხრიკიძე.
ამ გამოკითხვის შედეგად გამოვლენილ ოცეულში მიხეილ თუმანიშვილის მიერ დადგმულმა „ესპანელმა მღვდელმა“ მე-16 ადგილი დაიაკავა, საუკუნის საუკეთესო სეპქტაკლად დაასახელა 9 გამოკითხულმა, დააგროვა 93 ქულა.
აღსანიშნავია, რომ გამოკითხულთა მიერ, საუკუნის საუკეთესო სპექტაკლებს შორის მიხეილ თუმანიშვილის მიერ დადგმული 9 სპექტაკლი დასახელდა. თუმანიშვილის 9 სპექტაკლმა ჯამში 896 ქულა დააგროვა, ამ თვალსაზრისით, მიხეილ თუმანიშვილს მხოლოდ მისმა მოწაფემ – რობერტ სტურუამ აჯობა – სტურუას 11 სპექტაკლმა 1 112 ქულა დააგროვა. თუმანიშვილის 9 სპექტაკლიდან ოცეულში 5 სპექტაკლი შევიდა: „ანტიგონე“ (მეექვსე ადგილზე), „ჭინჭრაქა“ (მეშვიდე ადგილზე), „ჩვენი პატარა ქალაქი“ (მე–13 ადგილზე), „დონ ჟუანი“ (მე–15 ადგილზე), „ესპანელი მღვდელი“ (მე–16 ადგილზე).
რეზო შატაკიშვილის ბლოგი 