1922 წლის 25 ნოემბერი ქართული თეატრის ახალ ათვლის წერტილად იქცა. რუსთაველის თეატრში მისულმა მაყურებელმა კოტე მარჯანიშვილის მიერ დადგმული ლოპე დე ვეგას „ფუენტე ოვეხუნა“ („ცხვრის წყარო“) იხილა. თბილისელ მაყურებელს მანამდე არასოდეს ენახა ამგვარი წარმოედგენა –თეატრი დღესასწაული. გამოხდება ხანი და იტყვიან რომ სწორედ ეს სპექტაკლი იყო პირველი ქართული საბჭოთა სპექტაკლი, რომ ამ სპექტაკლით დაიწყო ქართული საბჭოთა თეატრის ისტორია. ისტორია დააჟანგებს საბჭოეთს და იტყვიან – რომ „ცხვრის წყარო“ იყო პირველი, ჭეშმარიტად ევროპული სპექტაკლი ქართულ სცენაზე.
ნოდარ გურაბანიძე აღნიშნავს რომ რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა გვეჩვენოს, არც ერთ, არც მეორე შემთხვევაში არ ვღალატობთ სიმართლეს.
„ცხვრის წყარო“იყო პირველი საბჭოთა სპექტაკლიც და პირველი ევროპული დონის სპექტაკლიც ქართულ სცენაზე.
გენიალურ რეჟისორს სრულებითაც არ აკნინებს ის ფაქტი, რომ თავის დროზე ის გულმხურვალედ შეხვდა რევოლუციას, (თუნდაც პრინციპით – ზოგჯერ ბრძენიც შეცდება). მეტიც, მან „ცხვრის წყარო“სწორედ რევოლუციური პათოსის სპექტაკლად აქცია.
თბილისამდე ეს სპექტაკლი მარჯანიშვილს ორჯერ ჰქონდა დადგმული. პირველად კიევში დადგა 1919 წელს (უგი უკრაინის თეატრების კომისარი იყო), სპექტაკლს არანახული წარმატება ხვდა წილად. კიევში განხორციელებული ეს დადგმა შესულია მეოცე საუკუნის მსოფლიოს ას საუკეთესო სპექტაკლში. ამ სპექტაკლზე კინორეჟისორი კოზინცევი წერდა: „ეს იყო რომანტიკული ხელოვნება ამ ცნების ყველაზე მაღალი გაგებით… ეს იყო თეატრის არნახული აყვავება…მარჯანიშვილმა შექმნა რევოლუციური ვნების თეატრი“…
„ფუენტე ოვეხუნა“მარჯანიშვილმა ერთი წლის შემდეგ პეტროგრადში დადგა, კვლავ წარმატება, კვლავ შეფასება – „საბჭოტა თეატრის ისტორიაში „ფუენტე ოვეხუნა“შევიდა როგორც პირველი ჭეშმარიტი რევოლუციური სპექტაკლი“.
და აი, 1922 წელი. მარჯანიშვილი საქართველოში ბრუნდება და აქაც „ცხვრის წყაროს“დგამს და ამ ერთი სპექტაკლით ამარცხებს იმ ნიჰილიზმს,რაც სუფევდა იმდროინდელ ქართულ თეატრში.და რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა გვეჩვენოს, ამარცხებს სრულიად გამოუცდელი მსახიობის მეშვეობით.
თამარ ჭავჭავაძე – ლაურენსია
თამარ ჭავჭავაძე 26 წლის იყო, თბილისის წმინდა ნინოს სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ კერძო ისტორიულ–ფილოლოგიურ კურსებზე სწავლობდა, შემდეგ ხარკოვის უნივერსიტეტში ისტორია–ფოლოლოგიის ფაკულტეტზე შევიდა და მშობლებისგან ფარულად ლებედინსკის დრამატულ სტუდიაშიც დადიოდა, შემდეგ სცენაზეც გამოდიოდა, პირდაპირ ფრონტის ხაზზე თამაშობდა. მშობლების დაჟინებული თხოვნით უკან საქართველოში დაბრუნდბულმა რუსთაველის თეატრშიც დაიწყო მუშაობა, სტუიდიებშიც დადიოდა, მაგრამ 1922 წლის ზაფხულის მიწურულს, გაზეთში ამოკითხულმა ცნობამ შესძრა –თბილისის თეატრალურ სტუდიაში დანიშნულია მისაღები გამოცდა… გამომცდელთა შორის –კოტე მარჯანიშვილი. იმავე საღამოს წამოვიდა თბილისში რუსიპირიდან –სადაც შვებულებას ატარებდა. მეორე დილით უკვე გამოცდაზე იყო. მარჯანიშვილმა ღიად მოიწონა თამარ ჭავჭავაძე და შესთავაზა –შეესწავლა ლაურენსიას როლი ლოპე დე ვეგას „ცხვრის წყაროდან“, რომლის დადგმასაც იწყებდა. არადა როლები უკვე განაწილებული იყო…
„პირველმა რვა რეპეტიციამ ჩემს გარეშე ჩაიარა. რეპეტიციებს გადიოდა ჩემი უფროსი კოლეგა, რომელმაც ადრევე მიიღო ლაურენსიას როლი. მე უკვე ვიცოდი ჩემი ტექსტი და ხარბად ვისრუტავდი მარჯანიშვილის ყველა შენიშვნას. გულში კი შიში მზარავდა, ვაითუ მას დაავიწყდა რომ მეც დამავალა ეს როლი და აღარასოდეს მომიწევს მისი შესრულება მეთქი.
მიშველა ბედნიერმა შემთხვევამ. მსახიობმა, რომელიც ამზადებდა ლაურენსიას როლს, მოულოდნელად განაცხადა, რომ მიემგზავრება თბილისიდან. მარჯანიშვილი თავდაპირველად საშინლად გაბრაზდა და შეუთვალა რომ შეძლებს მის გაშვაბას მხოლოდ პრემიერის შემდეგ, მაგრამ მსახიობი თავისას არ იშლიდა. მაშინ მარჯანიშვილმა გადაწყვიტა მე გამოვეცადე. პირველივე სცენის შემდეგ, მან კმაყოფილების ნიშნად თავი დამიქნია. „კარგია“გაბრწყინებული თვალებით თქვა მან, შეწყვიტა რა წუთით რეპეტიცია, თავის მომხიბლავი, ოდნავ ირონიული ღიმილით მიუბრუნდა დამსწრეთ: „გადაეცით რომ შეუძლია გაემგზავროს სადაც უნდა! მე ვიპოვე ის რაც მჭირდებოდა“… –გაიხსენებს თამარ ჭავჭავაძე.
მრავალი გენიის აღმომჩენი გენიოსი მარჯანიშვილი არც ამჯერად შეცდება. გამოუცდელი, დებიუტანტი თამარ ჭავჭავაძე აღმოჩნდება ის იყო ბობოქარი ვნებების არტისტი, ვინც ავაზის ნახტომით ავა ქართული თეატრის ოლიმპოზე და სამარადისოდ დაიკავებს იქ ადგილს. ქართული თეატრის ისტორია ვერასოდეს აუვლის გვერდს მის ლაურენსიას ლოპე დე ვეგას მარჯანიშვილისეულ „ცხვრის წყაროში“.
„თამარ ჭავჭავაძეს წილად ხვდა ყოფილიყო ქართულ თეატრში პირველი დადგმის ბაირახტარი. გამარჯვების ბაირაღი მან ღირსეულად მიიტანა იმ მწვერვალამდე, რომელსაც მიაღწია ქართულმა თეატრმა მაშინ 1922 წლის 25 ნოემბერს.“ – წერდა უშანგი ჩხეიძე. უშანგი ჩხეიძისავე თქმით, თამარ ჭავჭავაძემ იმდენად ძლიერი სახე შექმნა, რომ ამ სახის ზეგავლენა აჩნდა შემდეგში თითქმის ყველა მსახიობის მიერ შექმნილ მხატვრულ სახეებს.
„თამარ ჭავჭავაძემ ერთბაშად დაიპყრო სცენა და მაყურებელი. მისი ლაურენსია ჰგავდა აბობოქრებულ ნიაღვარს“ – წერდა ვერიკო ანჯაფარიძე…
საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ მარჯანიშვილმა ეს შედევრალური სპექტაკლი 1 თვეში დადგა –რეპეტიციები ოქტომბრის მიწურულს დაიწყო, პრემიერა – 25 ნოემბერს გაიმართა…
საგულისხმოა ისც რომ ლოპე დე ვეგას პირწმინდად მონარიქსტული, მეფის სადიდებლად დაწერილი პიესით, მარჯანიშვილმა რევოლუციური პათოსის სპექტაკლი შექმნა.
სცენა სპექტაკლიდან “ცხვრის წყარო”, რეჟისორი – კოტე მარჯანიშვილი
კითხვაზე „როგორ აამეტყველეთ ეს პიესა საბჭოთა ენით“, მარჯანიშვილმა უპასუხა: „ყოველგვარი პიესის დადგმა შეიძლება სხვადასხვაგვარად, შეიძლება ისე დადგა რომ იგი სრულიად სხვანაირად აღიქმებოდეს. როგორ მოვიქეცი მე ამ შემთხვევაში? ეს პიესა წმინდა ინდივიდუალისტურადაა დაწერილი. აქ ყოველივე მეფის პიროვნების, სხვადასხვა ფეოდალთა და მათ მსგავსთა ირგვლივაა კონცეტრირებული. უპირველეს ყოვლისა, მე ყველაფერი ეს ფანქრით ამოვშალე პიესიდან და პირიქით გავაძლიერე და გამოვავლინე ისეთი ადგილები, სადაც კოლექტივი მოქმედებს… ჩვენ შევძელით ერთ მთლიანობად შეკავშირებული მასის ჩვენება“.
პიესის მიხედვით, ესპანეთის გაერთიანების მოწინააღდეგე, მამაცი, მაგრამ სრულიად გარყვნილი კომანდორი, რომელმაც მრავალ ქალს ახადა ნამუსი სოფელ ფუენტე ოვეხუნაში, თვალს ახალგაზრდა ლაურესნიას დაადგამს, მაგრამ ვერაფრით მოიხელთებს, ვერც საჩუქრებით, ვერც შემდეგ ძალით როცა ტყეში გადაეყრება, სადაც ლაურესიას მისი სატრფო გამოესარჩლება. გარყვნილი კომანდორი ქორწილს ჩაუშლის წყვილს, უშუალოდ ქორწილზე აპატიმრებს ნეფეს, პატარზალი თავისთან მიკჰყვას. აბობოქრებული სოფელი ბჭობს რა გზას დაადგეს, როცა კომანდორის სასახლიდან გამოქცეული კაბაშემოხეული, დალურჯებული ლაურესია გამოჩნდება და მრისხანებით, სიძულვილით სავსე მონოლოგით აღანთებს საბრძოლველად თანასოფლელებს. გახელებული სოფლელები კომანდორს კარს შეუმტვრევენ. ლაურესია თავად განგმირავს მტარვალს. ესპანეთის მეფე და დედოფალი ხალხს აპატიებს მტარვალის მკვლელობას, მაგრამ მარჯანიშვილს ეს პატიება არაფერში არ სჭირდებოდა.
როგორც დ. ანთაძესთან ვკითხულობთ („დღენი ახლო წარსულისა“) მარჯანიშვილი მსახიობებს მიმართავდა: „ვის რად აინტერესებს ის, რომ ესპანეთის „კეთილმა“ მეფეებმა იზაბელმა და ფერდინანდმა არ დასაჯეს და შეიწყალეს ერთი მიყრუებული სოფლის მცხოვრებლები, რომლებმაც ვერ აიტანეს კალატავრას ორდენის კომანდორის ტირანია და მოკლეს იგი? მაგრამ თუ „ცხვრის წყაროს“ დადგმისას აქცენტს გავუკეთებთ იმ ფაქტს, რომ კომანდორის ჩაგვრამ ხალხში გააღვიძა მთვლემარე გრძნობა ადამიანური ღირსებისა, დარაზმა იგი დესპოტის წინააღდეგ, გააერთიანა ერთი ნება-სურვილით, მაშინ ლოპე დე ვეგას ეს უკვდავი ქმნილება სულ სხვაგვარად აჟღერდება სცენაზე, აივსება რელიგიური პათოსით და მღელვარე ემოციით, მაყურებელიც სპექტაკლში ჩვენი თანამედროვე რევოლუციური ეპოქის გამოსახულებას დაინახავს“.
სცენა სპექტაკლიდან “ცხვრის წყარო”
ნოდარ გურაბანიძის განცხადებით, მარჯანიშვილისთვის მთავარი იყო ეჩვენებინა უბრალო, მშრომელი ადამიანების, სოფელ ფუენტე ოვეხუნას მცხოვრებთა სულისკვეთება, მათი „დღესასწაულებრივი ენერგია“, ეჩვენებინა თუ რა ძალა აქვს ხალხის ერთიანობას, როცა იგი ვერ ითმენს უსამართლობას და თავსიი უფლებების, ღირსებების დასაცავად ერთსულოვნად ილაშქრებს ტირანიის წინააღდეგ. საამისოდ, მარჯანიშვილმა მიმართა პიესის მონტაჟს, პიესას მოაგლიჯა მონარქისტული საბურველი, სიღრმეებიდან ამოწია ის მოტივები, რომელიც ეპოქის თანხმიერად მიაჩნდა.
„ცხვრის წყაროს“ მარჯანიშვილისეული ეგზემპლარი, რომელიც საფუძვლად დაედო ქართულ სპექტაკლს, სავსებით ნათლად ცხადყოფს რეჟისორის კონცეფციას, მის მსოფლმხედველობრივ პრინციპებს. პიესაში შეტანილი სტრუქტურული ცვლილებებით მან გამოავლინა მისი ხალხური ხასიათი და სულისკვეთება. მხოლოდ ეს ეგზემპლარიც კი საბოლოოდ ასამარებს იმ მოსაზრებას, თითქოს მარჯანიშვილი ძირითადად რეპეტიციებზე, შემოქმედებითი აღმაფრენის დროს პოულობდა სპექტაკლის ძირითად, განმსაზღვრელ ტენდენციას და მხატვრულ ფორმას. ამ „მონტირებული ტექსტის“ გადაკითხვაც კი დღევანდელ მკითხველს შეუქმნის მიზანსწრაფული სახალხო აჯანყების ემოციურ სურათს“ (ნოდარ გურაბანიძე).
მარჯანიშვილის სინთეზური სპექტაკლი, სადაც ყველაფერი ამოქმედებული და ჰარმონიაში იყო მოყვანილი – მსახიობთა თამაში, მასობრივი სცენები, სიტყვა და მოძრაობა, მუსიკა და მხატვრობა, სპექტაკლის რიტმი, ტონალობა, აგებული იყო შუქჩრდილების, ტრაგიკულისა კომიკურის მონაცვლეობაზე, სპექტაკლის მნახვედლტა, მონაწილეთა გადმოცემით, ყველაფერს მსჭვალავდა ემოციური და აზრობრივი სისავსე, სანახაობის დღესასწაულებრივი ხასიათი, ფერადოვნება. „დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ნათელ-ჩრდილების შენაცვლებას, არა მხოლოდ განათების, არამედ გრძნობათა ცვალებადობის, გრძნობათა დაპირისპირების თვალსაზრისით. ეს ყველაფერი ცალ-ცალკე, ცხადიაცნობილი იყო კოტეს წინამორბედი რეჟისორებისთვისაც (ა. წუწუნავა, მ. ქორელი, ა. ფაღავა), მაგრამ ასეთი ინტენსივობა, პოლისემიურობა, ყველა თეატრალური კომპონენტის ასეთი ორგანული შერწყმა 1922 წლის 25 ნოემბრამდე უცხო იყო ქართული თეატრისთვის. კ. მარჯანიშვილი ჭეშმარიტად ნოვატორად მოევლინა ჩვენს სცენას“ – წერს ნოდარ გურაბანიძე.
ამ შედევრის დადგმიდან ზუსტად 90 წელი გავიდა…
რეზო შატაკიშვილი, თეატრალური ხელოვნების მაგისტრი
დაიბეჭდა გაზეთში „ქართული სიტყვა“, რუბრიკაში – „ქართული შედევრები“.
P.S. 2010 წელს, გაზეთ „პრაიმტაიმში“ განვახორციელე, ჩემივე ინიცირებული პროექტი „მეოცეს ოცეული“. ამ პროექტის მიზანი იყო, გამოვლენილიყო მეოცე საუკუნის 20 საუკეთესო ქართული სპექტაკლი. ეს ოცეული გამოვლინდა კომპეტენტური პირების – თეატრმცოდნეების, კრიტიკოსების გამოკითხვის შედეგად: ვთხოვეთ თავად დაესახელებინათ მეოცე საუკუნეში, ქართულ თეატრში დადგმული ის 20 სპექტაკლი, რომელსაც ისინი მიიჩნევდნენ საუკეთესოდ – საუკუნის სპექტაკლებად. შეფასების კრიტერიუმიც მათვე მივანდეთ – თითოეულს ეს სპექტაკლები უნდა დაესახელებინათ იმ კრიტერიუმების დაცვით, რომლითაც ისინი საერთოდ ხელმძღვანელობენ სპექტაკლების შეფასებისას. მათ უნდა დაესახელებინათ როგორც ის სპექტაკლები, რომელიც მათ უშუალოდ ნანახი აქვთ სცენაზე, ასევე ის სპექტაკლები რომლებსაც იცნობდნენ აუდიო და ვიდეო ჩანაწერებით, იმროინდელი რეცენზიებით და ამ სპეტქკლებზე არსებული ყველანაირი საარქივი მასალით. გამოკითხვის მონაწილეებს სპექტაკლების ჩამონათვალის შედგენისას არ უნდა ეხელმძღვანელათ ქრონოლოგიური პრინციპით, ჩამონათვალი რეიტინგული უნდა ყოფილიყო. მათ მიერ პირველ პოზიციაზე დასახელებულ სპექტაკლს დაეწერებოდა 20 ქულა, მეორე პოზიციაზე დაწერილს – 19, მესამეზე – 18, მეოთხეზე – 17 დ ასე შემდეგ ბოლომდე – მეოცე პოზიციაზე დაწერილს – ერთი ქულა. შემდეგ ოცივე გამოკითხულის მიერ მინიჭებული ქულები დაჯამდებოდა და დაგროვილი ქულების შესაბამისად გამოვლინდებოდა საუკეთესო ოცეული.
გამოკითხვაში მონაწილეობდნენ ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორები: ნათელა ურუშაძე, ნოდარ გურაბანიძე, ნათელა არველაძე, დალი მუმლაძე, ლევან ხეთაგური, ირინა ღოღობერიძე, თამარ ბოკუჩავა, ლელა ოჩიაური, მარინე ხარატიშვილი, გიორგი ცქტიშვილი, მანანა გეგეჭკორი. ნინო მაჭავარიანი. დოქტორანტები: ლაშა ჩხარტიშვილი, თამარ მუქერია, მარიამ ჩუბინიძე.ხელოვნებათმცოდნეობის მაგისტრები: თამარ კიკნაველიძე, ნიკა წულუკიძე, ანანო მირიანაშვილი. ჟურანალ „თეატრი და ცხოვრების“ მთავარი რედაქტორი გურამ ბათიაშვილი, არტ-კრიტიკოსი დავით ბუხრიკიძე.
ამ გამოკითხვის შედეგად გამოვლენილ ოცეულში მარჯანიშვილის „ცხვრის წყარომ“ მე–12 ადგილი დაიკავა – საუკუნის ერთ–ერთ საუკეთესო სპექტაკლად დაასახელა 10–მა გამოკითხულმა, მათგან სამმა – პირველ პოზიციაზე. მიიღო 142 ქულა. საერთოდ, ამ გამოკითხვისას, საუკეთესო სპექტაკლებს შორის კოტე მარჯანიშვილის 5 სპექტაკლი დასახელდა. ოცეულში მოხვდა ორი სპექტაკლი „ურიელ აკოსტა“ (მეორე ადგილზე) და „ცხვრის წყარო“ („ფუენტე ოვეხუნა“) (მე–12 ადგილზე).
რეზო შატაკიშვილის ბლოგი 