წინასიტყვაობა 4 წლის შემდეგ: შიდა ქართლში ომი მძვინვარებდა და თბილისიც დაბომბვის საფრთხის წინაშე იდგა, როცა ამ სტატიის მომზადების იდეა დაგვებადა ჟურნალ „პირველის“ რედაქტორს – ესმა კუნჭულიასა და მე. ომის შემდგომ დღეებში დავწერე წინამდებარე სტატია, გამოქვეყნდა ჟურნალ „პირველში“. ამჯერად, რამდენიმე ნაწილად გთავაზობთ ამ პუბლიკაციას.
რეზო შატაკიშვილი
პუბლიკაციის პირველი ნაწილი პასუხს სცემს კითხვებს:
?
როდის, რამდენი ათასი საუკუნის წინ დაადგა ფეხი ადამიანმა შიდა ქართლის, კერძოდ ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე? და სად იყვნენ მაშინ ოსები?
?
ვისი ჩამომავლები არიან ოსები, როდის გამოჩდნენ კავკასიაში და რა გზებით, რა ხრიკებით ცდილობენ ისტორიის „დაძველებას“?
?
ვის წაართვეს პირველად მიწები კავკასიაში? როდიდან გამოიწიეს საქართველოს ასაოხრებლად, როგორ გაანადგურეს კასპი და როგორ გაიტაცეს ვახტანგ გორგასლის და – მირანდუხტი?! როგორ იძია შური ოსებზე ვახტანგ გორგასალმა?
?
რომელი სახელმწიფოები ქირაობდნენ ოსებს მეომრებად? ჰყავდათ თუ არა ოსებს რეალურად „მეფეები“ და გააჩნდათ თუ არა სახელმწიფოებრიობის ნიშანწყალი? ჰქონდათ თუ არა ოდესმე ფული და რა ასრულებდა ფულის მაგივრობას?
?
რა ბინძურ როლს თამაშობდნენ საქართველოს ოსი დედოფლები საქართველოს ისტორიაში? როგორ აჩუქა გიორგი I–ის ოსმა ცოლმა ბიზანტიელებს ანაკოფია?!
?
როგორ დაედო სათავე ბაგრატიონტა ოსეთის შტოს? იყო თუ არა თამარ მეფის მეუღლეოსი?
ოსების ისტორია … (ნაწილი I)
სისხლით მოირწყა იმ შიდა ქართლის სანახები, ბოლშევიკებმა რომ სამხრედ ოსეთად მონათლეს… ჯაყომ იმძლავრა ოდიდგან ქართველებით დასახლებულ მიწაზე…
აი, ასე იცის ჯაყომა… უფრო სწორად იმ დერჟავამ, რომელსაც იმპერიული დუჟი სდის, რომელმაც საქართველოს მოგლიჯა ძირძველი ქართული მიწები – აფხაზეთი და ცხინვალის რეგიონი – ქართული მიწის 17,9 %…
აფხაზეთი 8 700 კვ.კმ-ია (საქართველოს ტერიტორიის 12,5%),
ე.წ. სამხრეთ ოსეთი კი 3 800 კვ.კმ. – საქართველოს მიწის 5,4%…
დღევანდელი ცივილიზებული მსოფლიოსთვის, ამგვარ კონფლიქტების დროს, ამოსავალი წერტილი ტერიტორიულ მთლიანობის ურღვევობაა. ისტორიულად, ოდესღაც ვის რა ეკუთვნოდა – ამას ყურადღებას არ აქცევენ. დღევანდელი სამართლიანობაც ჩვენს მხარესაა და ისტორიულიც.
შიდა ქართლში, ზუსტად აქ, დღეს რუსეთისგან (ვითომ ოსებისთვის) წაგლეჯილ მიწაზე ადამიანის დასახლება პალეოლითის ხანიდან დაიწყო. მავანისთვის პალეოლითი და პოლიეთილენი ერთია, მით უფრო დღეს უკვე ჩვენი ბიჭების „ბათინკებით“ მოგლაჯუნე რუსი სალდათებისთვის, მაგრამ თვითონ ჩვენ მაინც ვიცოდეთ – რა წაგვართვეს…
სწორედ აქ, თამარაშენში, კვერნეთში, დამპალეთში, ლაშებალთაში, ნაგუთნში, ფიჩიჯინში, ძაღინაში, მორგოში, წრუში აღმოჩენილია პალეოლითის ხანის ადამიანთა სადგომები. ამავე ეპოქას, ანუ აშელის ეპოქას (ადრინდელ პალეოლითს) განეკუთვნება წონისა და კუდაროს გამოქვაბულები… და აი, ამ ეპოქიდან ჩვენ გვაშორებს 350 – 100 ათასი წელი, ანუ ამ მიწაზე ფეხი ადანიანმა დაადგა 3 500, მინიმუმ 1000 საუკუნის წინათ. კორქეტორს ნურაფერს დააბრალებთ, დიახ, სამიათასხუთასი საუკუნის წინ… აღარაფერს ვამბობთ ამ მიწაზე უხვად მოპოვებულ ნეოლითისა და ბრინჯაოს ხანის ძეგლებზე.
ძველი წელთაღრიცხვის მეორე ათასწლეულის პირველ ნახევარში, ანუ 35-40 საუკუნის წინ შიდა ქართლის ტერიტორიაზე ლითონის დამამუშავებელი კერები ჩნდება. შუა ბრინჯაოს ეპოქაში, აქ, მეტალურგიასთან ერთად ვითარდება მიწათმოქმედება და მეცხოველეობა. 30-ზე მეტი საუკუნის წინ კი, აქ, ამ მიწაზე რკინის ათვისებას იწყებენ და ძვ. წელთაღრიცხვის მე-8 საუკუნიდან მასიურ ხასიათს იღებს რკინის წარმოება. სწორედ ამდროინდელია ოჟორის სამარხებში გამოვლენილი რკინის ინვენტარი. „ახალგორის განძი“ და ყანჩაეთის სამარხები კი სამხედრო დემოკრატიიდან კალსობრივ საზოგადოებზაე გადასვლის ეტაპს განეკუთვნება. და ეს, ძველი წელთაღრიცხვის მე-6, მე-4 საუკუნეებში ხდებოდა, კარგად დაიმახსოვრეთ ეს თარიღი და შეადარეთ – როდის გაივლიან ამავე ეტაპს ისინი – ვინც ამ მიწას დაეპატრონენ – ოსები…
მავანი იტყვის, კი ბატონნო, ხალხი პალეოლითის ხანაშიც ცხოვრობდა, მერეც და თქვენ რაო?! ჩვენ ის, რომ ამ ტერიტორიის უძველესი მოსახლეობა ქართული იყო და ძველი წელთაღრიცხვის პირველი ათასწელულის მეორე ნახევრიდან ეს ტერიტორია იბერიის სახელმწიფოს ორგანულ ნაწილს შეადგენდა. ანუ იმ დროიდანვე როგორც კი აქ სახელმწიფო გაჩნდა.
ჩვენ ის, რომ ეს მიწა არაერთ დაპყრობს დაუპყრია, მაგარამ ამ მიწას არავინ უცვნია პატრონად – თვინიერ ქართველთა. ჩვენ ის, რომ სწორედ ქართველური ტომები სახლობდნენ შიდა ქართლშიც და მთელ დანარჩენ საქართველოს ტერიტორიაზე ოდიდგან და სწორედ ქართველურმა ტომებმა ითამაშეს მნიშვნელოვანი როლი მტკვარ-არაქსის კულტურის ჩამოყალიბებაში და ეს კულტურა ძველი წლთაღრიცხვის მეოთხე ათასწლეულში იღებს სათავეს და მესამე ათასწლეულის დამდგიდან ჰყვავის. 50 საუკუნეზე მეტი გვაშორებს იმ ეპოქას…
და სად იყვნენ ამ დროს ოსები? და ვინ არიან ოსები?
ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია ასე განმარტავს ოსთა წარმომავლობას:
„თანამედროვე სამხრეთ ოსეთის აო–ში მცხოვრები ოსებისა და ჩრდ. ოსეთის ასსრ ოსების საერთო წინაპრები არიან ალანები. ინდოევროპელი (ჩრდილოირანული მოდგმის) სკვით-სარმატების ჩამომავლები. რომლებიც ჩრდილო კავკასიაში ძვ. წ. აღ-ის 8-7 საუკუნეებში გამოჩნდნენ, მათ მოახდინეს ადგილობრივი კავკასიური, ე.წ. ყობანური კულტურის მქონე ტომების ასიმილაცია. ახალი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეებში შეიქმნა ალანური ტომების კავშირი, რომელშიც შედიოდა ჩრდ. კავკასიის ურთიერთმონათესავე სკვითურ-სარმატული ტომები. ალანთა სხელწოდებამ დაფარა სხვადსასხვა ტომების სახელები. ჩრდ. კავკასიის ცენტრალურ ნაწილში დამკვიდრებული ალანები ადგილობრივ ძველ მოსახლეობას შეერივნენ. ორი – კავკასიური და ირანული კომპონენტი მონაწილეობდა ოსი ხალხის ჩამოყალიბებაში“.
ოსი ხალხის გენეზისი ისეა გადმოცემული, უმალ ბერძნულ მითოლოგიაში გაერკვევი უნაკლოდ, ვიდრე ოსთა წარმომავლობაში. ალბათ ამიტომაც წერს ალექსანდრე დიუმა „კავკასიაში“ ასე: „ჰკითხეთ კავკასიის ხალხთა უმრავლესობას, ვისი შთამომავლები არიან და დარწმუნდებით, რომ თვითონაც არ იციან. მათ წარმოდგენა არ აქვთ, რა დროიდან დასახლდნენ მათი წინაპრები ამ ველებსა და მთებში“…
ქართულ საბჭოთა ენციკლოპედიაში ოსთა წარმომავლობის საკითხი განგებაა ზედმეტად ჩახვეული. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან ქსე-ში მოთავსებული სტატიის ერთ-ერთი ავტორი ოსების „სტაბონი“ გ. თოგოშვილია, რომელიც ისტორიის ოსების სასარგებლოდ გაყალბებაში არაერთხელაა შემჩნეული, კერძოდ ისტორიკოს გ. გასვიანის მიერ.
ოსთა წარმოშობის ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიისეულ ვერსიას თუ მწყობრად დავალაგებთ, მივიღებთ ასეთ სურათს:
იყვნენ ინდოევრპელები – ჩრდილოირანული მოდგმის ხალხი სკვით-სარმატები. მათი შთამომავლები იყვნენ ალანები და ალანების შთამომავლები არიან ოსები.
ერთი შეხედვით ყველაფერი გასაგებია. და მარტივი. თუმცა საქმე არც ასე მარტივადაა. საქმე ის გახლავთ რომ ოსები, განსხავავებით ადიღე-ჩერქეზებისგან, ჩეჩნებისგან, ინგუშებისგან, დაღესტნის ხალხებისგან და იგივე აფუსებისგან (აფხაზობა რომ დაიჩემეს და აფხაზეთი წაგვღლიტეს) კავკასიის აბორიგენები არ ბრძანდებიან, არც იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახს არ ეკუთვნიან, ჩრდილოეთ კავკასიაში გარკვეულ ეტაპზე შემოიჭრდნენ და დასახლდნდნ. როგორც ქართლის ცხოვრება გვამცნობს, ჩრდილოეთით, ცენტრალური კავკასიონის უდიდესი ნაწილი დღევანდელ ჩეჩენ–ინგუშებს ეპყრათ, რომელთა ლეგენდარული წინაპარი კავკასოსი იყო. მოგვიანებით ჩეჩენ-ინგუშები შეავიწროვეს და ტერიტორიის ნაწილი წაართვეს სწორედ ოსებმა.
ოსები ვერ უარყოფენ იმას რომ კავკასიის სტუმრები არიან. ამიტომ ცდილობენ რაც შეიძლება ძველ სტუმრებად გასაღონ თავი. ამიტომაც აცხადებენ თავს სკვითების ჩამომავლებად. რადგან ჩრდილო კავკასიაში კიმირიელების შემდეგ სწორედ სკვითები შემოიჭრნენ. შემოიჭრნენ სწორედ ძველი წელთაღრიცხვის მერევე საუკუნეში და ეს სიძველე ხიბლავთ ოსებს. სკვითების წარმოშობა-სადაურობა ნათელი არაა, მაგრამ ოსებისთვის საკმარისია ის რომ სკვითებიც ჩრდილო ირანულ ენობრივ ჯგუფს ეკუთვნიან. ხალხურად რომ ვთქვათ, ოსები უფრო მათი მობიძაშვილო ელემენტები არიან ვიდრე შვილიშვილები.
საქმეს ისიც ართულებს რომ შემდეგ სკვითების სახით გარეთიანდნენ სხვადასხვა ტომები, როგორც ირანულენოვნები, ისე კავკასიელები. ამ გაერთიანებაში წამყვანი ძალა სკვითები იყვნენ, სხვები მეორეხარისხოვნები, სახელწოდება „სკვითმა“ სხვადასხვა ტომთა სახელებიც გადაფარა. ასევე მოხდა სკვითების შემდეგ შემოჭრილ, ასევე ირანულენოვან სარმატების შემთხვევაშიც. სარმატებმა აორსების პოლიტიკური გაერთიანება შექმნეს, ადგილობრივებმა – სირაკების. სირაკებმა დაიკავეს ჩრდილო კავკასიის ბარი აზოვის ზღვიდან თერგ-სუჯის შესართავამდე. მათაგან აღმოსავლეთით კი, მდინარე სულაყამდე აორსები განლაგდნენ.
თუმცა, აქვე ისიც უნდა ვთქვათ რომ რიგი უცხოელი ავტორები „სარმატების“ სახელწოდებაში ჩრდილო-კავკასიის მთელ მოსახლეობას აერთიანებს – ადგილობრივ იბერიელ-კავკასიელებსაც და მოსულ ირანულენოვნებსაც.
როგორც ისტორიკოსი გერონტი გასვიანი აღნიშნავს: „მკვლევარებს მიჩნიათ რომ აორსებისგან მომდინარეობენ ალანები, რომლებიც ჩვენს წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეში დაწინაურნენ და რომელთა მემკვიდრეს თითქოს ოსები შედგენენ. ვფიქრობთ რომ ოსები ალანთა გაერთიანების მხოლოდ ნაწილს წარმოადგენდნენ. სხვათაშორის, ალანების საერთო სახელით გაერთიანებული იყო არაერთი ტომი, სახელდობრ სარმატებიც, რომლებიც ასევე სხვადასხვა ხალხებს გულისხმობს. ალანებმა ყველა მათგანზე თავისი სახელი გაავრცელეს. ამგვარად ალანიც ისეთივე საერთო სახელწოდებაა, როგორც სარმატი, რომლებშიც ეთნიკურად გაუმიჯნავი და ჩამოუყალიბებელი სხვადასხვა ხალხი იგულისხმება“.
არაერთი მკვლევარი აღნიშნავს იმას რომ ჩრდილო კავკასიის მოსახლოება ანტიკურ ეპოქაში (ძველი წელთაღრიცხვის მე-5 საუკუნიდან ახალი წლელთაღრიცხვის მეხუთე საუკუნეებამდე) არ იყო ჩამოყალიბებული მკაფიო ეთნოსებად. კავკასიის ჩრდილო-დასაველეთი (დონის ქვემო დინებამდე) ადიღე-ჩერქეზთა წინაპრებს ეკავათ, ჩრდილო კავკასიის ცენტრალურ ნაწილში ვეინახების წინაპრებად მიჩნეული ხალხი სახლობდა. ჩრდილო –აღმოსავლეთ კავკასიაში, ანუ დღევალდელ დაღესტანში კი დაღესტნელი ხალხის უშუალო წიპარები სახლობდნენ. მათ გარდა ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე მრავლად შემოდიან ირანულენოვანი ტომები, რომელთანც სკვითურ მასაში აერთიანებენ, სკვით-სარმატებს მიაკუთვნებენ, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს რომ ისინი ძველი წელთაღრიცხვის მე-8 საუკუნეში შემოვიდნენ. სწორედ ამ მრავლად შემოსულ ტომებს შორის იყვნენ ალანებიც, რომლებიც ბერძნულ-რომაული წყაროების მიხედვით, ახალი წელთაღრიცხვით პირველ საუკუნეში გაძლიერდნენ, შექმნეს ალანური გაერთიანება და ხელთ იგდეს აბოირიგენთა კუთვნილი ტერიტორიები. ჩრდილო კავკასიიის ველების მნიშვნელოვანი ნაწილი დაიკავეს. ამ ალანურ გაერთიანებაში, როგორც ზემოთ ითქვა მარტო ოსები არ შედიოდნენ.
მოკლედ, რომ ვთქვათ ყველა ოსი ალანია, მაგრამ ყველა ალანი ოსი არ იყო. ანუ ეს ცნებები იდენტური არაა.
მოკლედ: ოსები ჩრდილო კავკასიის ველებზე ძვ. წელთაღრიცხვის უკანასკნელ პერიოდში გამოჩნდენენ და სხვა დამოპყრობელბთან ერთად თავს ესხმოდნენ ადგილობრივ მოსახლეოობას. ისინი თავდაპირველად მომთაბარეობას ეწეოდნენ, ადგილებს იცვლიდნენ. შემდეგ მიწათმოქმედებასაც იწყებდბნენ და ბინადარ ცხოვრებაზეც გადადიოდნენ…
და იმთავითვე მოუწევდათ გული საქართველოს ძარცვა-რბევისკენ.
„ქართლის ცხოვრებამ“ შემოგვინახა მოგონება ქართლის მეფე ამაზასპეზე (ახალი წელთაღ. III ს.). როგორც ძლევამოსილ მეფეზე, რომელიც წარმატებით ებრძოდა ქართლში შემოჭრილ ოსებს, შედეგ თვით ილაშქრა კავკასიონის გადაღმა მხარეში – ოსეთში და დაარბია იგი.
IV საუკუნის 70-იან წლებში, ჩრდილო კავკასიაში ჰუნები შეიჭრნენ ცენტრალური აზიიდან. ჰუნებმა დაარბიეს ალანები. ზოგი დახოცეს, ზოგიც დაიმორჩილეს, ზოგი მთებში გააქციეს, სადაც ისინი ადგილობრივ ჩერქეზულ ტომებს შეეჯახნენ და განდევნეს ისინი სამხრეთისაკენ. ოსები დღებადელ ყარაჩაის ხეობას შეეხიზნენ და აფხაზეთისკენ გადმოსასვლელებს აკონტროლებდნენ. პროკოფი კესარიელის დროსაც (V ს). სვანეთსა და მისი მიმდებარე კავკასიის ქედის გადმოსასვლელებს ოსები აკონტროლეობდნ. ისინი არც აქეთ გადმოსვლასა და ძარცვა-გლეჯვაზე ამბობდნენ უარს. საკმარისი იყო ქვეყანა დასუსტებულიყო, იმ წამს აქეთ მოიწევდნენ. რიგორც ვირუსი იწევს იმუნიტეტდაქვეითებულისკენ…
„ქართლის ცხოვრება“ გვამცნობს რომ ბიზანტიასთან და ირანთან ბრძოლით დასუსტებულ და განაწამებ ქართლში მარბიელ ლაშქრობებს აწყობდნენ ოსთა აბრაგი რამზმები. „გარდმოვიდნენ ოვსნი ურიცხვნი და მოსტყუევნეს ქართლი თავიდგან მტკუარისათა ვიდრე ხუნანამდე და მოაოხრეს ველნი… კასპი ქალაქი შემოსრეს და ტყუე ყვეს და წარიყვანეს დაი ვახტანგისი მირანდუხტ. სამი წლის ქალი…“
ამავე წყაროს ცნობით, ვახტანგ გორგასალს არ დაუხანებია ოსებზე შურისძიება. ქართველები გადავიდნენ დარიალის გზით, ააოხრეს ოსთა ქალაქები და დაბები, ტყვედ ჩამოიყვანეს ათასობით ოსი, თან წამოიღეს ურიცხვი ნაალაფარი.
ჯუანრი ვახტანგ გორგალსლის ჩრდილო კავკასიაში ლაშქრობაზე წერს:
„…და მეფენი ოვსეთისანი შელტოლვილ იყვნეს სიმაგრეთა კავკასისათა. აღდგეს მათ შორის მოციქულნი და დაიზავნეს, და ითხოვეს ვახტანგისგან ოვსთა, ნაცულად დისა მისისა ოცდაათი ათასი ტყვე ოვსეთისასა, ყოველი უკეთესი, რომელი სახელდებითა თქუეს ოვსთა. და მისცა ვახტანგ ოცდაათი ათასი ტყვე დისა მისისათვის და ესე მოიყვანა“.
„საეკლესიო მატიანეში“ უცნობი ავტორი წერს, რომ ვახტანგმა დაიმორჩილა „ოვსნი და ყივჩაღნი და შექმნა კარნი ოვსეთისანი და აღაშენა მასზედა გოდოლი და დააყენა მას ზედა მცველნი მახლობელნი მის ადგილისანი და უწოდა მას კარად დარიალ(ან) ისა(დ) და თვინიერ ბრძანებისა მეფისა ვერ ხელეწიფების გამოსვლად ოვსთა და ყივჩაღთაო“.
როგორც ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნავს, აქ ყივჩაღები შეცდომით არიან ჩართულნი. ყივჩაღები მოგვიანებით გამოდიან კავკასიურ ასპარეზზე.
ალანთა რაზმებს ხან ვინ ქირაობდა ხან ვინ. პროკოფი კესარიელის ცნობიდან ირკვევა, რომ ბიზანტიელებს მიმხრობილმა ლაზიკის მეფე გუბაზმა სპარსელების წინააღდეგ საომრად ალანები მიიმხრო თავისკენ, იმათ კი 300 დინარად, არათუ ლაზიკის მტრისგან დაცვა იკისრეს, არამედ დაჰპირდნენ იბერიასაც ისე ავაოხრებთ, რომ იქ სპარესელებს აღარ შეესვლებოდეთო. ქირას ბიზანტია იხდიდა. შემდეგ, ბიზანტია სპარსეთმა შევიწროვა. ხელში ჩაიგდო ქართლი და სვანეთი. რაც სპარესეთმა ჩრდილო კავკასიის ხელში ჩაგდებით განახოირციელა. თუ ადრე, ბიზანტიას ოსები გადმოჰყავდა თავის ჯარში, ახლა ეს გზა სპარსეთმა მოუჭრა. სპარსეთი ხელმძღვანელობდა ოსების პროვოცირებას საქართველზე. თუმცა, როგორც გ.გასვიანი აღნიაშნავს, ოსები არ იყვნენ ბიზანტია-ირანის მიერ კავკასიაში წარმოებული პოლიტიკის აქტიური მოანწილე. ოსებს კავკასიისთვის წარმოებულ ომებში უშუალო მონწილეობა არ შეეძლოთ, ისინი რომელიმე მხარეს იბრძოდნენ, ბიზანტიის ან ირანის მხარეს, მაგრამ გასამრჯელოს ფასად და არა ოსეთის პოლიტიკური მონაწილეობის სახით.
მეშვიდე საუკუნე მეტად მძიმე აღმოჩნდება ალანებისთვის. ჯერ ხაზარები შეავიწროვებენ მათ პოლიტიკურადაც და ფიზიკურადაც და განდევნიან ზოგიერთი ხელსაყრელი დაბლობი მიწებიდან – კავკასიიის მთავარი ქედის ვიწრო ხეობებისკენ. შემდეგ არაბები. რომლებიც კიდევ უფრო მეტად დააზარალებენ არა მხოლოდ ოსებს, არამედ მთელ კავკასიის მოსახლეობას.
ქართული საისტორიო წყაროები ალანებს იმთავითვე ოვსების – ოსების სახელით იცნობდნენ, თუმცა, ოსთა ეთნიკური ტომი ალანებისგან დროთა განმავლობაში ჩამოყალიბდა, რაც დროში დაემთხვა საქართველოს გაერთიანებასა და დაწინაურებას მთელი ამიერ-იმიერ კავკასიაში. საქართველომ თავი მოუყარა მთელ მეზობლებს და დაიწყო უცხო ძალების თანდათანობით განდევნა. ამ ბრძოლებში ქართველები ოსთა დაქირავებულ რაზმებსაც იყენებდნენ.
დაეცა ხაკანატი, კავკასიიდან განიდევნენ არაბები. რაც ხელს უწყობს ოსთა ნაწილობრივ გაძლიერებას, მაგრამ ოსები მაინც ვერე იქცნენ ჩდრლო კავკასიაში მოწინავე ძალად, რომელიც სათავეში ჩაუდგებოდა ქვეყნის კონსოლიდაციას და შექმნიდა მოწინავე სახელმიწფოს. მკვლავართა შენიშვნით, ამ პროცესს ერთგავრად ამუხრუჭებდა ისიც რომ ირანულენოვანი ოსები ჩრდილოკავკასიაში მაინც უცხო და დამპყრობი (არააბორიგენი) იყო და ამიტომ მათ უჭირდათ თავის ირგვლივ სხვადასხვა მოდგმის ადგილობრივი ხალხის შეკავშირება-კონსოლიდაცია. არათუ სხვა ეთნიკური ჯგუფების შერწყმას ვერ ახერხებდნენ, მეტიც, გახშირებული თავდასხმების გამო, თავის გადასარჩენად, თავადაც სხვადასხვა ხეობებში, დაქსაქსულად უწევდათ ცხოვრება და ერთმანეთისგან მოწყვეტილად ვითარდებოდნენ.
მაგრამ შემდეგ, საბჭოთა პერიოდში, მადლიერმა რუსეთმა ოსებს არათუ ნათელი მომავალი „აჩუქა“ წარსულიც გამოუსწორა.
ოსთა „სტრაბონი“ გ.თოგოშვილი წერს: „ალანურ-ოსური საზაოგადოება მეორე ათასწლებულში შემოვიდა როგორც ადრეფეოდალური საზოგადოება – საკმაოდ ძლიერი სახელმწიფო ორგანიზაციით…. ოსურ ადრეფეოდალურ საზოგადოების სათავეში იდგა მეფე, მას ჰქონდა სატახტო ქალაქი, ციხე-სიმაგრეები, ჰყავდა ჯარი, ადმინისტრაციული აპარატი, რომლის მეშვეობითაც იგი განაგებდა სახელმწიფოს“.
უფრო მეტიც, ქართულ საბჭოთა ენციკლოპედიაშიც კი იგივეს ვკითხულობთ (სტატის ავტორი აქაც თოგოშვილია და მიტომ…), კერძოდ: „9-13 საუკუნეებში ალანებს (ქართული წყაროები მათ იმთავითვე ოვსების – ოსების სახელით იცნობდნენ). ჩრდ. კავკასიაში ჰქონდათ ძლიერი ადრინდ. ფეოდალური სახელმწიფო, რომელსაც მჭიდრი პოლიტ. ეკონომიკ. კულტურ. ურთიერთობა ჰქონდათ საქართველოსთან, კიევის რუსეთთან, ბიზანტიასთან.“
რამდენად შეეფერება ეს ყოველივე სინამდვილეს?
გ.გასვიანი აღნიშნავს რომ X-XV საუკუნეებში ოსებს არ გააჩნდათ საკუთარი, ალანებისგან მკვეთრად გამოხატული ეთნიკური სახე და არც არანაირი ალანურ-ოსური საზოგადოება არ არსებობდა, იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ალანები იყო არა მხოლოდ ოსთა სახელწოდება, არამედ სხვადასხვა ჭრელი ეთნიკური ტომების კრებითი სახელოწდება. ალანების სახელქვეშ გაერთიანებულებს კი არ შეიძლებოდა ჰქონებოდათ მტკიცე საერთო ორგანიზაცია, რადგან გაურკვეველი იყო მათი ერთიანობაც და მათი საერთო მიზან-ინტერესებიც. გასვიანი შეცდომად მიიჩნევს ოსების დაწინაურებული ქვეყნის მესვეურებად წარმოჩინებას.
მეტიც, იგი დასაბუთებულად ამტკიეცბს რომ ოსებს საერთოდ არ ჰყოლიათ მეფეები კლასიკური გაგებით. რომელ ძლიერ სახელმიწფოზეა საუბარი, როდესაც ოსებს არც დამწერლობა გააჩნდათ და არც ფული, მონეტარული სისტემა, რომელიც სახელმწიფოს ერთ-ერთი ნიშანია. ოსებს რომ იტყვიან „მისდღემში“ არ ჰქონიათ თავისი ფული. ის კი არა, სხვის მონეტებსაც იშვიათად იყენებდნენ, და მათი ვაჭრობა უფრო გაცვლა-გამოცვლა იყო და არა ვაჭრობა კლასიკური გაგებით. შემდეგ კი ფულის მაგივრობას ტილო, პირუტყვი და მისთანანი სწევდა.
საერთოდ, V-X საუკუნეებში ოსეთში სამხედრო დემოკრატია დომინირებდა, რაც წარმოადგენდა გვაროვნული საზოგადოებიდან ადრეფეოდალურზე გადასვლის გარდამავალ ეტაპს. ამ დროს ჩნდება სახელმიწფოსთვის დამახასიათებელი ზოგიერთი ელემენტიც. ისტორიკოსი გასვიანი კი ამბობს ოსებს მეფეები არ ჰყოლიათო, მაგრამ რა ვუყოთ იმ ფაქტს რომ „ოსთა მეფეებს“ ქართლის ცხოვრებაც რომ იცნობს და ახსენებს?
გასვიანის თქმით, ოსთა საზოგადოებაში ამ მეფეების სახით, კლასიკური გაგებით მეეფეები კი არა, წინაძღოლები და ბელადები უნდა ვიგულისხმოთ.
„1118 წელს ოსეთში გადასულ დავით აღმაშენებელს „მოეგებნენ მეფენი ოსვეთისანი და ყოველნი მთავარნი მათნი“, როგორც ჩანს, მეფეებიც და მთავრებიც მრავლად ჰყოლიათ. თამარ მეფის დროს „მოისრულ იყვნეს ოვსთა მეფეთა შვილნი“…. ტექსტის პირდაპირი გაგებით გამოდის რომ ოსებს ამ შემთხვეავშიც რამდენიმე მეფე ჰყავდათ. როგორც ჩანს, ისე როგორც ბერძნული ბაზილევსი და არქონტი არ ნიშნავს ყოველთვის მთავარს თუ ერისთავს, „მეფის“ წოდებით მოხსენიებული ოსიც არ შეიძლება პირდაპირ გავიგოთ – როგორც ნამდვილი მეფე. სავარაუდოა, რომ ამ სახელწოდების ქვეშ ოსთა წინამძღოლი ბელადი, ან თემის უფროსი, ანდა სამხედრო ლაშქრის მეთაური იყოს, რა თქმა უნდა თავისი პრივილეგირებული მდგომარეობით. ვფიქრობ, ლაპარაკი ძნელი ან შეუძლებელია ოსთა ნამდვილ მეფეებზე, სახელმიწფოზე, მთავრებზე და თავადებზე საერთოდ. აქ ლაპარაკი უნდა იყოს ბელადებზე, წინამძღოლებზე ან პრივილეგირებულ წვრილ ფენებზე. მით უფრო ოსებში წვრილი მფლობელების არსებობაზე მიუთითებს დომინიკანელი ბერი იულიანე (XIII საუკუნე) რომელიც აღნიშნავს – რამდენი ხევიცაა იმდენი მფლობელია და არც ერთი არ ემორჩილება მეორესო. ანალოგიურად მონღოლთა მიერ დაპყრობილი არც ერთი ალანი მფლობელი ერთიმეორეს არ ემორჩილეობდა, ხოლო მონღოლებს ნებაყოფლობით ემორჩილეობდნენ პრივილეგირებული მდგოამრებოის შესანარჩუნებლადო, სადაა სახელმწიფო? ერთიანი ფეოდალური საზოგადოება? სოციალური კიბის საფეხურები? როცა ქართული წაყრო ოსებს სამეფოს არსებობას მიაეწრს, ეს ზერელე და პირობითია, ვინემ სინამდვილე“ – აღნიშნავს გ.გასვიანი.
საერთოდ, IX–XIII საუკუნეებში, როცა დავითის და თამარის საქართველო გრგვინავდა, ცოტა ღიმილისმომგვრელია „ძლიერ ოსურ სახელმიწფოზე“ ლაპარაკიც კი. ეს კიდევ უფრო მკაფიოდ გამოჩნდა ყივჩაღების ჩამოსახლების ეპიზოდში. როდესაც დავით აღმაშენებელმა ყივჩაღებს საქართველოში ჩამოსახლება შესთავაზა, ყივჩაღებს კი გაუხარდათ, მაგრამ საქართველომდე რომ მოსულიყვნენ, ოსეთი უნდა გამოევლოთ, ოსებს კი მათი გამოატრება არ სურდათ, რადგან მათთან შუღლი ჰქონდათ – ყივჩაღებმა მათ ადრე სხვებისთვის წაგლეჯილი მიწები წაგლიჯეს და იმიტომ… ამიტომ ყივჩაღებმა გადმოსახლებაზე თანხმობა განაცხადეს და ითხოვეს „გზა მშვიდობისა ოვსთაგან“.
დავით აღმაშენებელი გიორგი ჭყონდიდელთან ერთად ოსეთს წავიდა. დავით აღმაშენებელს საზღვარზევე „მოეგებნეს მეფენი ოვსეთისანი და ყოველნი მთავარნი მათნი და ვითარცა მონანი დადგნეს წინაშე მისსა“. აღმაშენებელმა ოსები ყივჩაღებთან დააზავა და პირობაც ჩამოართვა რომ ყივჩაღებს მშვიდობიანად გამაოტარებდნენ. აღმაშენებელმა ოსებს მძევლებთან ერთად, ჩამოართვა „ციხენი დარიალისანი და ყოველთა კართა ოვსეთისა და კავკასიიის მთისანი“, ჩამოართვა ყველა ციხესიმაგრე რაც კი გზად იყო და იქ ქართული ჯარი ჩააყენა… ამ ყველაფრის მერე, რა კარგად ჟღერს – „ძლიერი სახელმწიფო“…
ქართლის ცხოვრება ოსთა ბელადებს „მეეფებად“ ალბათ იმიტომაც იხსენიებდა რომ ქართველ მეფეებს ისინი თავიანთ სიმაღლეზე „აეყვანათ“, და ამით გაემართლებინათ მათ ასულებთან ქორწინება. ძირითადად, ოსებთან დამოყვრების მიზანი სამხედრო საქმის გაძლიერება და გადმოსასვლელების გამაგრება იყო. ყველას რომ თავი დავანებოთ, დავით აღმაშენებელი იმდენად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ოსებთან სამხედრო კავშირს, რომ ოსების ერთ-ერთ მეთაურს თავისი ასულიც კი მიათხოვა. ამ ასულის სახელი შემორჩენილი არაა. ცნობილია მხოლოდ ის, რომ ეს ასული დავით აღმაშენებელს გურანდუხტ დედოფალთან შეეძინა.
ჩვენ ხშირად ვიტყუებთ თავს, და ვსაუბრობთ დიდ ისტორიულ მეგობრობაზე, იგივე დინასტიურ კავშირებზე, ვითვლით რამდენი ოსი დედოფალი გყავდა, მაგრამ ამის იქით იშვიათად თუ ვინმე მიდის და კითხულობს რას აკეთებდნენ ისინი?
რას აკეთებდნენ საქართველოს ოსი დედოფლები?
1026 წელს გიორგი I გაეყარა მარიამ დედოფალს და იქორწინა ოვსთა მეფის ასულ ალდეზე. ამ დინასტიური ქორიწნებით მეფეს მძლავრი ანტიბიზანტიური კავშირის შეკვრა სურდა. პირიქით კი გამოუვიდა. გიორგი I მალევე გარდაიცვალა, ტახტზე ბაგრატ IV ავიდა. სახელმწიფოს სადავეები მარიამ დედოფლის ხელში აღმოჩნდა. ალდე დედოფალი კი ანაკოფიის ციხეში წავიდა პატარა უფლისწულ დემეტრესთან ერთად. ქართველ ფეოდალთა ნაწილს ბაგრატის ტახტიდან ჩამოგდება და მისი ნახევარძმის დემეტრეს გამეფება სურდათ. ცდილობდნენ კიდეც მის ამხედრებას ბაგრატის წინააღდეგ. როგორც მემატიანე წერს, „აზნაურთაგან იყო მათ შუა მი-და-მო საუბარი.“
შემდეგ, ბაგრატი და მარიამიც შეეცადნენ დემეტრესთან და ალდესთან მოლაპარაკებას, მაგრამ ისინი ვერ გამოიტყუეს ანაკოფიის ციხიდან. მეტიც, როგორც ივანე ჯავახიშვილი მემატიანეს იშველიებს, ალდე „წარვიდა… მიმართა ბერძენთა მეფესა და წაუტანა თან ანაკოფია აფხაზეთა მეფეთა“. ბიზანტიელი ისტორიკისიც ადასტურებს და მოგვითხრობს რომ ალდე დედოფალსა და მის შვილს დემეტრეს კეისრისთვის ანაკოფია გადაუციათ, ეს მომხდარა 1032 წელს – დასძენს ივანე ჯავახიშვილი.
დემეტრე უფლისწული 1026-27 წლებში დაიბადა, ეს ამბები 1032 წლისთვის ხდებოდა, ანუ ამ დროს დემეტრე უფლისწული სულ რაღაც 5-6 წლის თუ იყო და ცხადია, რომ მოღალატე ფეოდალებიც ალდესთან აწარმოებდნენ მოლაპარაკებას და სწორედ ალდემ გადასცა კეისარს ანაკოფიის ციხე.
სწორედ ასე წერია კიდეც, სკილიცე-კედრენის ცნობაში: „გიორგი აფხაზის მეუღლე ალდე, ტომით ალანი, მიემხრო მეფეს და გადასცა მას უმტკიცესი ციხე ანაკუფე; მის ვაჟს დემეტრეს მეფემ უბოძა მაგისტროსის პატივი“.
ალდე გიორგი I-მა ანტიბიზანტიური კოალიციისთვის შეირთო და ეს ალდე კი ბიზანტიელების პირველ მოკავშირედ იქცა. ანაკოფიის ციხის გადაცემით, მძიმე მდგომარეობაში ჩააგდო ბაგრატ IV-ც და საქართველოც. მანამდე თუ ბიზანტიელები სამხრეთიდან ემეზობლებოდნენ საქართველოს, ახლა ჩრდილოეთიდანაც მოუარეს და როგორც ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნავს, „საზღვარზე ფეხი ჩადგეს“.
ალდეს არც შემდეგ შეუწყვეტია ბაგრატ IV-ის წინააღმდეგ ბრძოლა. ბიზანტიელთა წაქეზებით დემეტრემ რამდენჯერმე აუშალა ქვეყანა და ნერვები ნახევარ-ძმას – ბაგრატ IV–ს. ბიზანტიელების წაქეზებითა და ჯარით, კლდეკარის ერისთავ ლიპარიტის მოწვევით, დემეტრე ორჯერ შემოვიდა საქართველოში. სწორედ მეორედ ჩამოსვლისას, გადამწყვეტი ბრძოლის წინ გარდაიცვალა. დემეტრე უფლისწულს სავარაუდოდ კონსტანტინოპოლში უნდა შეერთო ცოლი, რომელთანაც შეეძინა ვაჟი დავითი. ეს უკანასკნელი მოგვიანებით ბებია ალდემ ოსეთში წაიყვანა და იქ გაამეფა. ასე დაედო სათავე ბაგრატიონტა ოსეთის შტოს.
ოსი იყო ბაგრატ IV-ის თანამეცხედრეც – დედოფალი ბორენა. მამამისს მემატიანე „ოვსთა მეფედ“ იხსენიებს, შემდეგ ამ ტიტულს ატარებს ბორენას ძმა – დორღოლელიც. დორღოლელი თავისი სამხედრო ნაწილებით, მონაწილეობდა განძის საამიროს დარბევაშიც. XI საუკუნის შუა ხნებში, როცა ბაგრატი ბიზანტიაში იმპერატორ კონსტანტინე IX მონომახთან იმყოფებოდა სამწლიან საპატიო ტყვეობაში, ლიპარიტ ბაღვაშმა გიორგი უფლისწულის გამეფება გადაწყვიტა, რაზედაც მოლაპარაკებას სწორედ ბორენა დედოფალთან აწარმოებდა და სწორედ მისი ნება-სურვილით აკურთხეს კიდეც გიორგი II რუისის ტაძარში მეფედ.
… დემეტრე I-მა თავის ძეს – გიორგი III-ს ცოლად მოჰგვარა ოსთა წინამძღოლის („მეფის“) ხუდანის ასული ბურდუხანი. თამარის ორივე ისტორიკოსი აღფრთოვანებით ახასიათებს მას. ბასილი ეზოსმოძღვარის თქმით „სძალი სხუა მისებრი მაშინ არ ეხილა ქართლისა თემსა“.
ბურდუხან დედოფალი 1179 წელს თამარის თანამოსაყდრედ კურთხევას დაესწრო და დიდხანს აღარ უცხოვრია… თამარ მეფის დედა მართლაც ოსი იყო, რასაც ვერ ვიტყვით მის მეუღლეზე – დავით სოსლანზე.
„1089 წელს თამარისთვის საქმროდ ოსთა მეფის ჩამომავალი, დედით ქართველ მეფეთა ბაგრატიონის ასულის შვილი დავით უფლისწული იყო დასახელებული. ის თამარის მამიდასთან იზრდებიდა და მისი ხასიათის თვისებებიც, სიმამაცე და განსსწავლულობაც, ყველასთვის კარგად იყო ცნოიბილი, ამიტომ ეს არჩევანი დარბაზის ერმაც და თვით თამარმაც მოიწონეს.“ – წერს ივანე ჯავახიშვილი.
როგორც ვხედავთ, დედით ქართველ ბაგრატიონთა ჩამომავალი იყო, როგორც ნათესავი იზრდებოდა „სახლსა შინა დედოფალსა რუსუდანისასა“ – თამარის მამიდასთან. ოსთა მეფის ჩამომავლი კი იყო, მაგრამ იგი ეკუთვნოდა ბაგრატიონტა საგვარეულოს ოსეთის შტოს, სწორედ იმ შტოს რომელიც სათავეს იღებს გიორგი I-ის უმცროსი ვაჟის დემეტრე უფლისწულის შვილის – დავითისგან, რომელიც ბებია ალდემნ გაამეფა ოსეთში. სწორედ ამ დავითის პირდაპირი შთამომავალი იყო დავით სოსლანი (დავითი – ათონი – ჯადარონი – დავით სოსლანი).
(პირველი ნაწილის დასასრული)
რეზო შატაკიშვილის ბლოგი 